КОХЛЕАРЛЫ ИМПЛАНТАЦИЯДАН КЕЙІНГІ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ РЕЧИ ПОСЛЕ КОХЛЕАРНОЙ ИМПЛАНТАЦИИ

Калыбекова Сауле Кураловна

старший преподаватель кафедры специальной педагогики, Южно-Казахстанского педагогического университета имени У. Жанибекова,

Республика Казахстан, г. Шымкент

Керимбекова Жанат Умирбековна

старший преподаватель кафедры специальной педагогики Южно-Казахстанского педагогического университета имени У. Жанибекова,

Республика Казахстан, г. Шымкент

Мамадалиев Санжар Талибжанович

Преподаватель кафедры специальной педагогики Южно-Казахстанского педагогического университета имени У. Жанибекова,

Республика Казахстан, г. Шымкент

FEATURES OF SPEECH DEVELOPMENT AFTER COCHLEAR IMPLANTATION

Saule Kalybekova

Senior Lecturer, Department of Special Pedagogy, South Kazakhstan Pedagogical University named after U. Zhanibekov,

 Republic of Kazakhstan, Shymkent

Zhanat Kerimbekova

Senior Lecturer, Department of Special Pedagogy, South Kazakhstan Pedagogical University named after U. Zhanibekov,

Republic of Kazakhstan, Shymkent

Sanzhar Mamadaliev

Lecturer at the Department of Special Pedagogy of the South Kazakhstan Pedagogical University named after U. Zhanibekov,

Republic of Kazakhstan, Shymkent

АННОТАЦИЯ

В работе приведено исследование по изучению речевой сферы детей после кохлеарной имплантации. Цель работы - изучить эффективность реабилитации пациентов после кохлеарной имплантации. Актуальность исследования обусловлена увеличением количества детей с кохлеарным имплантом и необходимостью совершенствование способов их реабилитации и абилитации. Изучены такие когнитивные процессы, как речь, память и внимание. Результаты исследования проанализированы в зависимости от времени ношения кохлеарного импланта, где в экспериментальную группу вошли дети от 2 до 5 лет ношения импланта.

ABSTRACT

The work presents a study of the speech sphere of children after cochlear implantation. The purpose of the work is to study the effectiveness of rehabilitation of patients after cochlear implantation. The relevance of the study is due to the increase in the number of children with cochlear implants and the need to improve the methods of their rehabilitation and rehabilitation. Such cognitive processes as memory and attention have been studied. The results of the research are analyzed depending on the time of wearing the cochlear implant, where the experimental group included children from 2 to 5 years of wearing the implant.

Ключевые слова: речевое развитие; дети после кохлеарной имплантации; работа над восприятием речи; реабилитация.

Keywords: speech development; children after cochlear implantation; work on speech; rehabilitation.

Р. М. Боскистің пікірінше, балалардың жалпы дамуы барысында есту қабілетінің маңызды өлшемдерінің бірі – сөйлеуді меңгерудегі дербестік. Есту қабілеті қалыпты балаларда бұл процесс табиғи түрде жүзеге асады, ал есту қабілеті бұзылған балаларда арнайы оқыту арқылы жүреді. Себебі соңғылары өздігінен қалдық естуін пайдаланып, сөздік қорын толықтырып, сөйлеуді меңгере  алмайды [1,25]. Сөздің жеткіліксіз дамуы және оны нашар меңгеру, тіпті дыбыс күшейткіш аппаратураның көмегімен де, есту процесіне кедергі келтіреді, бұл сөзді қабылдауды, түсінуді және қарапайым қарым-қатынас кезінде ақпарат жеткізуді қиындатады. Осыдан келіп, тілдің жеткіліксіз дамуы немесе мүлдем болмауы оқу процесіне де кедергі жасайды, себебі оқыту мазмұнын меңгеру сөзді түсіну және оны дұрыс қолданумен тығыз байланысты. Арнайы оқытусыз сөйлеуге қол жеткізе алмайтын балалардың бұл жағдайы олардың ақыл-ой және адамгершілік дамуына, сондай-ақ танымдық, еңбек, ойын және көркемдік сияқты түрлі қызмет түрлерін меңгеруіне кері әсер етеді.

Ерте жастағы есту қабілеті бұзылған балаға кохлеарлық қондырғы қоюдың негізгі мақсаты - кохлеарлық қондырғы көмегімен баланың айналасындағылардың сөйлеуін естуді және түсінуді, өз бетінше сөйлеуді, сондай-ақ сөйлеуді қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау және оны тану үшін қолдануды үйренуіне қол жеткізу. Осы арқылы бала қалыпты еститін балалар сияқты дамиды. Жалпы алғанда, кохлеарлық қондырғы қондырылған есту қабілеті бұзылған баланың дамуы есту аппаратын (ЕА) тиімді қолданатын нашар еститін балалардың дамуымен ұқсас. Алайда, кохлеарлық қондырғы бар балаларды оңалтудың ерекшеліктерін айқындайтын маңызды айырмашылықтар да бар [2, 48].

Кохлеарлық қондырғы процессорын қосып, оны реттегеннен кейін баланың есту табалдырығы 25-40 дБ деңгейінде болады, бұл есту қабілетінің 1-дәрежесіне сәйкес келеді. Әрбір маман есту қабілеті 1-дәрежелі баланың қандай екенін жақсы біледі. Негізінен, егер балада қосымша психо-неврологиялық және сөйлеу бұзылыстары (мысалы, дизартрия немесе мотор алалиясы) болмаса, ол қалыпты дамып келе жатқан балаға ұқсайды. Мұндай балалар әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында (жасына сәйкес) сөйлеуді жақсы түсінеді және кідірістермен болса да (алғашқы сөздер де кідірістермен шығады) сөз тіркестерін дамыта бастайды.

Мұндай балалардың дауысы қоңыраулы, сөйлеуі әртүрлі болып келеді. Есту қабілетінің бұзылысы көбінесе анықталмай қалады немесе кездейсоқ анықталады. Көп жағдайда бұл балалар кейінірек жекелеген сөйлеу дыбыстарының дұрыс айтылмауы және кейбір аграмматизмдер салдарынан логопедтік балабақшаларға барады, бірақ логопедтер олардың есту қабілетінің бұзылғанын байқамай қалуы мүмкін.

Логопедтік түзету жұмысының арқасында баланың сөйлеуі қалыпқа келеді, және ол сөйлеу тіліндегі қиындықтарға қарамастан, жалпы білім беретін мектепке оқуға сәтті барады.

Кохлеарлық имплант орнатылған алғашқы айларда есту қабілеті бұзылған бала сырттай қалыпты көрінуі мүмкін, бірақ оның есту шегі де дәл солай. Сөйлеуді және өз сөйлеуін түсіну деңгейі бойынша ол әлі де есту қабілеті бұзылған бала ретінде сипатталады [3, 64].

Кохлеарлық қондырғы орнатылған бала күтпеген жерден және іс жүзінде бір мезгілде әртүрлі дыбыстарды ести бастайды, бірақ бастапқыда бұл дыбыстар оған мағынасыз болып көрінеді және бірқатар шуға қосылады. Бала жеке дыбыстар мен сөздердің дыбысталуын заттармен немесе әрекеттермен байланыстыруды тез үйренеді, бірақ сөйлемдерді түсіне алмайды, себебі оның жадында сөздердің мағынасы, оларды өзгерту және сөйлемдермен біріктіру ережелері туралы ақпарат тым шектеулі. Баланың дыбыстарға реакциясы болмаған жағдайда, оның дауыс белсенділігінің күрт артуы жиі байқалады. Бұл жағдай балада есту қабілетінің дамып келе жатқанының сенімді көрсеткіші болып табылады – ол өзін естіп, өз дауысымен ойнауға қызығушылық танытады.

Кохлеарлық қондырғы орнатылған балалар сабақ кезінде сөйлеудің жекелеген дыбыстарын, сөздерді және тіпті қысқа сөздерді елестетуді тез меңгереді. Есту қабілетін дамыту үшін барлық тапсырмалар екі кезеңнен тұруы керек: алдымен дабылдар баланың есту-көру арқылы беріледі, ол дыбыс шығаратын әрекеттерді көріп, содан кейін оларды есту арқылы қабылдайды.

ЕА-аппаратымен салыстырғанда, кохлеарлық қондырғы орнатылған балалардың есту қабілетінің жылдам дамуы сөйлеу сигналдарының тыныш бөліктерін – сөздердің аяқталуын, жалғамаларды және жалғамаларды қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл элементтер сөздің синтаксистік құрылымын анықтайтын қалыптастырушы компоненттер болып табылады. Баланың жұмысының бастапқы кезеңдерінде, әсіресе есту тәжірибесі бар балалармен жұмыс істегенде, морфология мен синтаксис ережелерін меңгеру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. [4,90].

Шымкент қаласындағы «Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған №2 арнайы мектеп-интернаты»  базасында кохлеарлық имплантациядан кейін балалардың сөйлеу қабілетінің ерекшеліктерін зерттеу мақсатында жүргізілген зерттеу мектепке дейінгі балалардың кохлеарлық қондырғы орнатудан кейінгі сөйлеу қабілетінің даму мүмкіндіктері туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді.

Зерттеуге 4-тен 10 жасқа дейінгі 20 бала қатысып, зерттеу 2022-2024 жылдар аралығында өткізілді. Тілдік даму деңгейін зерттеу барысында логопедтік зерттеудің дәстүрлі әдістері қолданылды.

Түзету жұмысы балалардың есту және жеке мүмкіндіктеріне сәйкес жүргізілді. Зерттеу мәселесіне қатысты әдеби деректерді талдау, педагогикалық эксперимент, сондай-ақ алынған нәтижелерді сапалық және сандық талдау әдістері қолданылды.

Мектепке дейінгі  кохлеарлық қондырғы қоңдырылған балалардың сөйлеуін зерттеу нәтижелері төмендегі кестеде көрсетілген.

Кесте 1.

Мектепке дейінгі кохлеарлық қондырғы бар балалардың сөйлеуін зерттеу нәтижелері

Кесте сөйлеу жоспарында мектепке дейінгі балалар мен кохлеарлық қондырғы мәселелерінің сипатын көрнекі түрде көрсетеді. Грамматикалық құрылым сияқты сөйлеудің қалыптасуы мектепке дейінгі жаста ғана емес, мектеп жасында да ұзақ арнайы түзетуді қажет етеді, бұл дамуында ең көп зардап шеккен аспектілер болып табылады. Сөздің буындық құрылымы да логопедиялық коррекцияны қажет етеді. Көптеген күрделі сөздерді балалар арнайы жұмыстардан кейін меңгереді.

Біз шектеулі уақыт кезеңіне байланысты оңалтудың бірінші кезеңінен үшінші кезеңіне дейінгі балалардың сөйлеу тілінің дамуын бақылауға мүмкіндік алдық. Есту мүмкіндіктерінің кеңеюіне байланысты сөйлеу қабілетін дамыту жұмысының қарқындылығы балаларды әртүрлі мектептерде оқытуға дайындауға мүмкіндік берді: 4 бітіруші сөйлеу қабілеті ауыр балалар үшін арнайы мектеп бағдарламасы бойынша оқиды,

1 бала жалпы білім беру түріндегі мектепте білім алуда, 2 бала есту қабілеті бұзылған балаларға арналған арнайы  мектепте оқиды.

Бұдан басқа, қазіргі уақытта кохлеарлық қондырғы бар 2 бала жалпы дамушы бағыттағы мектепке дейінгі мекемелерге, 2 бала логопедтік топтарға, ал 12 бала нашар еститін балаларға арналған топқа өтемдік түрдегі арнайы мектепке дейінгі мекемеге барады. Осылайша, жүргізілген зерттеу кохлеарлық қондырғы бар балаларға сөйлеу бұзылыстары бар, нормалы еститін балаларға тілдің даму деңгейі бойынша жақындауға мүмкіндік беретіні туралы гипотезаны растайды.

Тілді меңгеру процесінде туындайтын қиындықтар кохлеарлық имплантациядан кейін балаларды оңалтуды жүзеге асыруда мамандар мен ата-аналардың жүйелі түрде қатысуын талап етеді.

Кохлеарлық қондырғы қазіргі кезеңде есту қабілеті бұзылған балаларды әлеуметтендірудің маңызды құралы болып табылады.

Еститін балалармен қарым-қатынас жасау және қоғамда әлеуметтендірілу мүмкіндігі - бұл, сөзсіз, мектепке дейінгі мекеме жағдайында да, отбасында да қолайлы сөйлеу ортасы жағдайында барлық кохлеарлық қондырғы қондырылған балалар қол жеткізуі тиіс нәтиже.

Пайдаланған  әдебиеттер:

1. Боскис, Р. М. Глухие и слабослышащие дети / Р. М. Боскис. – М., 1963. –С. 25-27.
2.  Дошкольное воспитание аномальных детей / Под ред. Л. П. Носковой. – М., 2013. – С.48-49.
3. Королева, И. В. Слухоречевая реабилитация глухих детей и взрослых с кохлеарными имплантами / И. В. Королева. – СПб.: СПб НИИ уха, горла, носа и речи, 2017. – С.64-66.
4. Зонтова, О.В. Коррекционно-педагогическая помощь детям после кохлеарной имплантации: метод. рекомендации /О.В. Зонтова.–Спб.: РГПУ    им. А. И. Герцена, 2019. –С. 90-92.