ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ КРИПТОВАЛЮТАНЫҢ РӨЛІ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТІҢ МҮМКІНДІКТЕРІН ҚОЛДАНУ

THE ROLE OF CRYPTOCURRENCY IN THE DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN AND THE USE OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE

A. Jauysh

 IT Management and Data Science, UIB,

Kazakhstan, Almaty

Kanat Aydarov

Research supervisor, International Business University named after Kenzhegali Sagadiyev, Docent of the Department of Business Informatics, PHD,

Kazakhstan, Almaty

АННОТАЦИЯ

Жасанды интеллект (AI) және блокчейн - болашақ қоғамдар мен экономикаларға үлкен әсер ететін қазіргі заманның ең маңызды екі әлеуетті технологиясы. Трансверсалды технологиялар ретінде AI және блокчейн секторлардың кең ауқымын бұзып, экономикалық тұрғыда тұрақтанған елдердің қалыбын бұзып, ал дамушы елдерді алдыңғы қатарлы мемлекет етуге қуатты құралдар. «Жасанды интеллект» жарысында кейін қалған аймақ қаржы мен электронды коммерциядан бастап, өндіріс пен майнинг өнеркәсібіне дейінгі бірнеше салаларда жаһандық нарық үлесінен олжасыз қалады. Қазақстан Республикасындағы криптовалюталардың мүмкіндіктеріне жан-жақты шолу жасау үшін орталық банк шығарған фиат валюталарымен салыстырғанда криптовалюталардың пайдаланушыларға беретін жалпы артықшылықтары мен кемшіліктерін түсініп, олартың қалай пайда жұмыс істейтінін жете білу қажет. Криптовалютасыз жергілікті валютаны жиі АҚШ доллары немесе еуро сияқты кең таралған фиат валюталарына айырбастауға, содан кейін мақсатты валютаға қайта айырбастауға тура келеді. Өйткені фиат валютасын айырбастау үшін жиі өтімді нарық болмайды. Бұл процесті криптовалюталармен оңтайландыруға болады, бұл оны әлдеқайда тезірек және арзанырақ етеді. Біз өз жұмысымызда криптовалютаны қолданудың маңызын және жасанди интеллектің криптовалютаны бағамдау тұрғысынан маңызын талдап көрсетеміз.

ABSTRACT

Artificial intelligence (AI) and blockchain are two of the most important potential technologies of today that will have a major impact on the society and economy of the future. As transversal technologies, AI and blockchain are powerful tools to break the pattern of economically stable countries and turn developing countries into developed countries. The region lagging behind in the AI race is losing global market share in several industries, from finance and e-commerce to manufacturing and mining. To have a comprehensive overview of the possibilities of cryptocurrencies in the Republic of Kazakhstan, it is necessary to understand the general advantages and disadvantages of cryptocurrencies compared to fiat currencies issued by the central bank, and understand how they work. Local currency without cryptocurrencies often needs to be converted to regular fiat currencies such as USD or EUR and then converted back to the target currency. Because there is often no liquid market for exchanging fiat currency. This process can be optimized with cryptocurrencies, making it much faster and cheaper. In our work, we analyze the importance of using cryptocurrency and the importance of artificial intelligence in terms of cryptocurrency valuation.

Кілт сөздер: криптовалюта, блокчейн. жасанды интеллиект, технология, цифрлану.

Keywords: cryptocurrency, blockchain, artificial intelligence, technology, digitization.

Соңғы бірнеше жылда криптовалюта трендке айналып, жалпыға танылған негізгі жаңалықтардың бірі. Бірақ көптеген тұтынушылар мен инвесторлар, тіпті мемлекеттер бұл әбігердің не туралы екенін әлі де түсіне алмай жатыр. Егер олардың жергілікті валютасы қолдануға жарап түрса, неге криптовалютаны таңдауы керек? Неліктен қалтасында ақшасы барлар  криптовалютаға инвестиция салып жатыр? Шын мәнінде, криптовалюталарды пайдалану және инвестициялаудың транзакция жылдамдығы, қол жетімділік, қауіпсіздік, құпиялылық, бақылау мүмкіндігі, қаражатты инфляциядан қорғау сияқты көптеген артықшылықтары бар. Мысалы, егер АҚШ-тағы біреуге ақша жібергіңіз келсе, криптовалюталарды пайдаланудан бөлек ақшаны немесе активтерді бір шоттан екіншісіне жылдам аударудың бірнеше жолы бар. АҚШ-тың қаржы институттарындағы транзакциялардың көпшілігі үш-бес күн ішінде шешіледі. Банктік аударым әдетте кемінде 24 сағатты алады. Акциялардың саудасы үш күн ішінде реттеледі. Бірақ криптовалюта операцияларының артықшылықтарының бірі - олар бірнеше минут ішінде аяқталуы мүмкін. Сіздің транзакцияңызды блоктау желімен расталғаннан кейін ол толығымен реттеледі және қаражат пайдалануға болады.

Криптовалютадағы транзакциялардың құны басқа қаржылық қызметтермен салыстырғанда салыстырмалы түрде төмен. Мысалы, ішкі банктік аударым 25 немесе 30 доллар тұратыны сирек емес. Шетелге ақша жіберу одан да қымбат болуы мүмкін. Дегенмен, блокчейнге сұраныс транзакциялық шығындарды арттыруы мүмкін екенін ескеру қажет. Осыған қарамастан, медианалық транзакциялық комиссиялар тіпті ең кептелетін блокчейндерде де банктік аударым комиссияларынан төмен болып қалады.

Кез келген адам криптовалютаны пайдалана алады. Сізге тек компьютер немесе смартфон және интернет байланысы қажет. Криптовалюта әмиянды құру процесі дәстүрлі қаржы институтында шот ашумен салыстырғанда өте жылдам. Жеке басты растау жоқ. Фондық немесе несиелік тексеру жоқ. Сонымен қатар, транзакциялар блокчейн жүйесінің табиғатымен және транзакцияларды тексеретін компьютерлердің бөлінген желісімен қорғалған. Желіге неғұрлым көп есептеу қуаты қосылса, ол соғұрлым қауіпсіз болады. Желіге кез келген шабуыл және блокчейнді өзгерту әрекеті желінің қалған бөлігі кітаптың дұрыстығын тексермес бұрын бірнеше блоктарды тексеру үшін жеткілікті есептеу қуатын қажет етеді. Bitcoin (CRYPTO:BTC) немесе Ethereum (CRYPTO:ETH) сияқты танымал блокчейндер үшін мұндай шабуыл өте қымбат. Криптовалюта шоттарын бұзу жағдайлары әдетте орталықтандырылған биржадағы нашар қауіпсіздікпен байланысты. Егер сіз крипто-активтеріңізді жеке әмияныңызда сақтасаңыз, бұл әлдеқайда қауіпсіз. Осындай пайдаларын есептей келе, криптовалютаны қолданудың тиімділігі өте жоғар екенін көреміз., ол тек жеке адам емес белгілі бір әлеуметтік топтарға және ұйымдарға, мемлекеттерге де осылай қызмет ете алады.

Соңғы жылдары Қазақстан елдегі криптовалюта транзакцияларының жалпы саны бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналды. Бұл өсудің себептерінің бірі криптовалюта майнерлерін Қазақстанда операцияларды құруға ынталандыру жөніндегі үкімет саясаты болды. Осы күш-жігердің арқасында әлемдегі криптовалютаның 6,17 пайызы Қазақстанда өндіріледі. Әлемде Қазақстаннан көбірек криптовалюта өндіретін тағы үш ел ғана. Қазіргі уақытта әлемдік криптовалюта өндірушілерінің төрттігіне мыналар кіреді: (1) 65% үлесі бар Қытай; (2) АҚШ 7,24%; (3) Ресей, мөлшерлеме 6,9%; және (4) Қазақстан 6,17%. 2020 жылға қарай Қазақстанда он үш криптовалюта өндіру орны бар, тағы төртеуі салынып жатыр. Бұл операциялардың құны шамамен 200 миллион долларды құрайды.

Дегенмен, Қазақстандағы майниниг өндіріс орындары - арнайы жабдықтардың көмегімен криптовалюта өндіру - саны алдағы бірнеше жылда айтарлықтай өседі деп күтілуде. Цифрлық даму министрінің айтуынша, криптовалюта майнингіне салынған инвестицияны шамамен 300 миллиард теңгеге немесе шамамен 190 миллион долларға ұлғайту бойынша алдын ала келісімдерге қол жеткізілді. Сонымен қатар, үкімет өкілдері 2023 жылға қарай криптовалютаға инвестиция 738 миллион долларға артады деп есептейді. [1]

Үкімет өкілдерінің айтуынша, криптовалюталарды өндіру елге үш артықшылық береді. Біріншіден, бұл инвестициялар қазақстандықтарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Екіншіден, криптовалюта өндіру операцияларына 15% ставка бойынша салық салынады. Тиісінше, Қазақстанға криптовалюта өндіру операцияларын тарту мемлекеттің салық салынатын кірісінің жалпы көлемін арттырады. Үшіншіден, бұл майнинг жұмыстары қазіргі таңда мұнайға қатты тәуелді Қазақстан экономикасын әртараптандыруға көмектеседі. Осы себептерге байланысты үкімет елдегі майнинг өндірісін арттыру саясатын жүзеге асырды. Майнерлер үшін бірқатар бәсекелестік артықшылықтарды ұсынады  Біріншіден, Қазақстанда крипто өндіруге қолайлы құқықтық жағдай жасалған. 2020 жылдың желтоқсанында үкімет өз шекарасында криптовалюта өндіруді ресми түрде заңдастырды. 2021 жылдың 6 мамырында Қазақстанның Ұлттық банкі өздерінің CBCD нұсқасы болып табылатын «цифрлық теңгені» шығару жоспарларын жариялады. Осы себептерге байланысты Қазақстан ұсақ криптовалюталарға майнинг жұмыстарын ұйымдастыру үшін қолайлы құқықтық орта ұсынады.

Екіншіден, Қазақстан басқа елдермен салыстырғанда салыстырмалы түрде арзан және тұрақты электр энергиясын ұсынады. Қытайда электр энергиясының құны маусымдық өзгеріп отырса, Қазақстандағы электр энергиясының құны жыл бойына салыстырмалы түрде тұрақты болып қалады. Арзан электр энергиясы майнерлер үшін бәсекелестік артықшылық болып табылады, өйткені криптовалютаны өндіру көп электр энергиясын қажет етеді. Демек, арзан электр энергиясы криптовалюта майнерлері үшін айтарлықтай пайда әкеледі . Осылайша, Қазақстанның бірқатар бәсекелестік артықшылықтары бар, олар елдегі майнинг жұмыстарының санының айтарлықтай өсуіне әкелуі мүмкін.

Осы бәсекелестік артықшылықтардың арқасында Қазақстан криптовалюта кәсіпкерлері үшін майнинг операцияларын ұйымдастыруға әлемдегі ең жақсы орындардың біріне айналды. Сонымен қатар, Қазақстандағы майнинг жұмыстарының саны айтарлықтай өседі деп күтілуде. Тиісінше, ел ақыр соңында әлемдегі криптовалюта өндірушілердің үштігіне айналуы мүмкін.

«Астана» халықаралық қаржы орталығы (АХҚО) басқарма төрағасының орынбасары Ернұр Рысмағамбетовтың айтуынша, орталықта сегіз криптовалюта биржасы тіркелген. Бұл туралы ол ҚР Парламенті Сенатының жалпы отырысында мәлім етті. Рысмағамбетов АХҚО-да тағы 19 криптовалюта тіркелетінін айтты. «Кейбір бағалаулар бойынша, Қазақстанда 100 000-нан 1 000 000-ға дейін азамат крипто-активтерді белсенді пайдаланушылар болуы мүмкін. Мұндай активтердің жалпы сомасы шамамен бірнеше миллиардтан бірнеше ондаған миллиардтарды құрауы мүмкін, дегенмен нақты деректер жоқ», - деді ресми өкіл. [2] АХҚО алатын барлық қамтамасыз етілмеген активтер қаржылық активтерге айналады.

Кез келген ұйымның өмір сүруі оның таланттарды, идеяларды және капиталды тарту және марапаттауда бәсекелестер мен нарықтардан асып түсу қабілетіне байланысты. Интернеттің арқасында байланыс және транзакция құны күрт төмендегендіктен, тауарлар мен қызметтерді бұрын-соңды елестетпеген жылдамдықпен және тиімділікпен жеткізетін жаңа платформалар пайда болды. Бұл жаңа цифрлық ойыншылар қалыптасқан бизнес үлгілеріне қарсы тұру және бұрыннан бар құн тізбегін қайта елестету үшін негізгі технологиядағы өзгерістерді пайдаланды. Онлайн репутация және кері байланыс жүйелері арқылы цифрлық басқарушылар адамдарды, өнімдерді және қызметтерді бұрынғыдан да тиімдірек сәйкестендіруге болатын жаһандық нарықтарды құра алды. [3, б. 266-268] Курация мен транзакция қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, делдалдардың бұл жаңа түрлері цифрландырудың осы бірінші толқынының пайдасын алды. Мұндай түрлендіру блокчейн технологиясы мен криптовалюталар жетіліп, негізгі қолданбалар пайда болған кезде орын алды. [4] Технологиялық өзгерістердің осы жаңа толқынымен делдалдар әлі де транзакцияларға құн қоса алады, бірақ делдалдық сипаты түбегейлі өзгереді.

Бұл тұрғыдан криптовалюта бағамын аңдау үшін бізге жасанды интеллект көмекке келеді. Қазіргі таңда әлемде AI (жасанды интеллект) хайп пойызы жолға шықты. Ал сіз криптохайпқа AI хайпты қоссаңыз не болады? Бұл жарнамалық пойыз бу қозғалтқышынан жоғары жылдамдықты пойызға дейін барады. AI криптовалюта әлемінің қалай жұмыс істейтінін түбегейлі өзгертуге әлеуеті бар және осы сектордың бұрын соншалықты құлдырауына әкелген көптеген мәселелерді шеше алады.

ChatGPT сияқты тілдік боттар және Midjourney және Dall-E сияқты AI графикалық генераторлары әлемге AI не істей алатынын көрсетті. Технологиялық компаниялар қазірдің өзінде оны өз үлгілеріне біріктіруге тырысуда. Іске қосылғаннан кейін бірнеше апта ішінде Microsoft жасаушылармен 10 миллиард долларлық келісімді жабуға жақын. Криптовалюта көтерілу мен құлдырауға қарамастан жаһандық экономиканың маңызды ойыншысына айналды. Кейбір инвесторлар барлық портфолиоларын Bitcoin және Ethereum инвестициялайды. Көбісі криптовалюта нарығы бұрынғыдан да күштірек қалпына келетініне сенімді.

Бірақ AI мен крипто бірге ме? Біз енді ғана пайдалана бастағалы жатқан пайдаланылмаған әлеует бар. Ол екі саланы да өзгерте алады. Криптовалюта дәстүрлі қаржы жүйесі сияқты жұмыс істемейді. Криптовалюта тұрақсыз және күрт ауытқуларға бейім. Біз экономикалық құлдырау қысымының астында бір емес, бірнеше монеталардың құлағанын көрдік. Көбісі реттеудің жоқтығына шағымданады, бірақ криптовалюта 2008 жылғы құлдырау кезіндегі ашкөздіктен және ірі банктерден кетуге деген ұмтылыстан пайда болды. Мәселе? Алаяқтық өршіп тұр, криптографиялық хакерлер көбейіп кетті, ал оның орнын толтыру мүмкін емес. Өткен тамызда 2 миллиард долларға жуық криптовалюта ұрланды. Көптеген адамдар ақшаның қайтып оралғанын ешқашан көрмейді. Жалпы, криптовалюта инвесторлардың ақшасын жоғалтуына қатысты имидж мәселесін тудырады. AI толық реттеусіз сәйкестікті күшейту үшін іздеген жауап болуы мүмкін. AI күші үлгіні тануда. Криптоның ақшаны орталықсыздандыру идеясы таң қалдырады, бірақ қазіргі уақытта орындалуда кемшіліктер бар. Сондықтан да біз әдемі достықтың бастауын көрдік.

Криптовалюта және блокчейн - анонимдік. Бұл оны нарықты манипуляциялау және тікелей ұрлық сияқты алаяқтық әрекеттерге осал етеді. Транзакциялардағы ауытқуларды анықтауға үйретілген AI алгоритмі ақшаны басып алудың алдын алуға көмектеседі. Көптеген адамдар криптовалюта саудасын басқаларға қарағанда қауіпті деп санайды. Бұл өткен жылдан кейінгі әділ болжам, бірақ AI алгоритмдік сауда арқылы инвесторларды үлкен шығындардан қорғай алады. [5] AI трендтерді байқап, кез келген адамға қарағанда тезірек шешім қабылдай алады. Сауда-саттыққа келетін болсақ, бұл жақсы жұмыс істейді - қоспаға құбылмалы криптовалютаны қосқанда, бұл одан да мағыналы болады. Орташа бөлшек инвестор мұны ETF тәрізді крипто мәмілелерінің пакеттері арқылы өз пайдасына пайдалана алады. Айта кету керек, егер криптовалюта тәуекелділігі аз деп қабылданса, көбірек инвесторлар қосылады. Бұл криптовалютаға AI енгізудің ең күшті жағы болуы мүмкін. Криптовалютаны инвестициялау көбінесе тақырыпты түсінуіңізге байланысты. Қай криптовалюталарды немесе токендерді сатып алуға жақсырақ екенін зерттеуге бірнеше сағат жұмсайтын күндер артта қалды. AI қымбат уақытты босатып, сіз үшін бәрін шеше алады. Ол сондай-ақ криптографиялық деректердегі адам қателерінің санын азайта алады. Тәуекел мен сәйкестікті, сауда шешімдерін және жалпы портфельдерді бақылай алады. Міне, AI криптовалюталық инвесторларға қалай көмектесетінінің кейбір мысалдары. AI-мен жұмыс істейтін табиғи тілді өңдеу ең жақсы криптовалюта сатып алуға кеңес бере алады. Егер ол твиттер мен жаңалықтар мақалалары сияқты дұрыс деректер арналарымен қамтамасыз етілсе, AI бағдарламасы белгілі бір валюталарға қатысты қоғамдық пікір туралы тез түсінік алады.

NLP сонымен қатар бағаны болжауға, криптовалютамен байланысты тәуекелдерді анықтауға немесе ол туралы айтатын адамдар санына негізделген болашақ өсуді болжауға көмектеседі. Бұл тамаша AI құралы, ол жақын арада крипто нарығында үстемдік ете алады. Егер сіз Web3 туралы бірдеңе білсеңіз, онда сіз DAO туралы естігенсіз. Бірақ сіз олардың немере ағасы DAA туралы естімеген шығарсыз. Бұл агенттер шешім қабылдауға арналған кодталған бағдарламалар. Ол криптовалютада қалай жұмыс істейді? DAA қуатты AI қорының менеджеріне айналуда. Адамдық қателіктер немесе алаңдаушылықтар жоқ. AI сіздің криптографиялық портфолиоңызды бақылап жатқанда, сіз отыруға және демалуға болады.

Криптотокендер мен блокчейн екі негізгі шығындарды азайтумен байланысты: блокчейнге жазылуы мүмкін транзакция атрибуттарын тексеру құны және желі құны. Нарық жұмыс істеуі үшін тартылған тұлғалардың, фирмалардың, тауарлар мен қызметтердің негізгі сипаттамалары транзакцияларға дейін және одан кейін тексеріліп, тексерілуі керек. Бұл процесс көп уақытты қажет ететін немесе нарықты қамтамасыз ету үшін үшінші тарапты қажет ететін болса да, оны таратылған кітапта арзан түрде жүзеге асыруға болады. Бірақ уақыт белгісін қою мүмкіндігі және блокчейннің өзгермейтін табиғаты бұл технологияны түбегейлі инновацияға айналдырмайды. Шын мәнінде, бұл екі функция жұмыс істейтін операторлардың құн тізбегіне жақсы сәйкес келеді, өйткені олар есеп айырысу мен салыстырудың арзан формалары арқылы шығындарды азайтады. Криптовалюталар әкелген архитектуралық өзгерістер оның орнына өсуді, операцияларды жүргізу және платформаны қорғау үшін өздерінің жеке таңбалауыштарын пайдалануды қамтиды. Bitcoin сияқты, таңбалауыш тұтас инновациялық экожүйенің дамуын жеделдете алады, мұнда кез келген адам желілік оператордың немесе делдалдың рұқсатын талап етпей-ақ негізгі хаттаманың үстіне жаңа қолданбаларды жасай алады. Тиісті ынталандырулармен бірге қатысушылар тапшы ресурстарды бөлу туралы жаһандық ауқымда консенсус құру үшін криптовалюталарды пайдалана алады. Бұл желілік қауымдастықтың немесе платформаның қол жеткізе алатын ауқымы мен ауқымын түбегейлі өзгертеді.                                   

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі берген 2020 жылғы 3 ақпандағы № 1.2.68/242/40 лицензия. https://kapital.kz/tehnology/109211/kazakhstantsy-smogut-legal-no-pokupat-i-prodavat-kriptovalyutu.html
2. https://kz.kursiv.media/en/2023-01-19/aifc-reveals-how-many-crypto-exchanges-it-has-registered/
3. Chudnovsky, D., López, A., & Pupato, G. (2006). Innovation and Productivity in Developing Countries: A Study of Argentine Manufacturing Firms’ Behavior (1992-2001). Research Policy, 35, 266-288. https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.10.002
4. Philipp Sandner 2020 The Impact of Crypto Currencies on Developing Countries https://philippsandner.medium.com/the-impact-of-crypto-currencies-on-developing-countries-dce44c529d6b
5. Christian Catalini How blockchain technology will impact the digital economy MIT IDE RESEARCH BRIEF VOL. 2017.5
6. Alex Clark, Hillhouse Analytics. (2021, April). Kazakh Interest in Cryptocurrency Surges—Will Economic Changes Follow? Medium; The Hillhouse Newsletter.
7. Reuters Staff. (2020, September 2nd). Kazakhstan in talks on $700 mln in cryptocurrency mining projects. U.S.
8. Caspian Policy Center. A New Kind of Mining: Kazakhstan Stakes Its Claim in the Cryptocurrency Industry (2020).
9. AT Contributor. (2020, July 10th). Why Kazakhstan is attracting bitcoin miners. Asia Times; Asia Times.