RADIO BAYLANÍS SISTEMASÍ KLASSIFIKACIYASÍ, INFORMACIYA KOMMUTACIYASÍ QÁWIPSIZLIGI

CLASSIFICATION OF RADIO COMMUNICATION SYSTEMS, INFORMATION SWITCHING SECURITY

Ernazar Umirzakov

Assistant teacher of the department of information transmission networks and systems, Nukus branch of the Tashkent University of Information Technologies named after Muhammad al-Khorazmi,

UZ, Nukus

Nurmuxamed Shaudenbayev

Assistant teacher of the department of information transmission networks and systems, Nukus branch of the Tashkent University of Information

Technologies named after Muhammad al-Khorazmi,

UZ, Nukus

Dilbar Serjanova

Assistant teacher of the department of information transmission networks and systems, Nukus branch of the Tashkent University of Information Technologies named after Muhammad al-Khorazmi,

UZ, Nukus

ANNOTATSIYA

Radiobaylanis sistemalari informaciyalardi radio tolqinlari arqali uzatadi hám qabil etedi, bunda sistemalardiń túrleri magliwmatlardi jetkerip beriw usili, jiyilik diapazoni, paydalanilgan protokollar hám basqa texnikaliq ózgesheliklerine qaray ajiraladi. Baylanis qáwipsizligin támiyinlew radio tolqinlar arqali tarqatilip atirgan informaciyaniń jekeligi hám pútinligin qorgaw ushin júdá áhmiyetli. Informaciya kommutasiyasi qáwipsizligi kózqarasinan, sistemalar shifrlaw, autentifikaciya, signallardi qorgaw siyaqli usillardan paydalanadi. Soniń menen birge, informaciyani jetkerip beriw hám qabil etiw procesinde potencialliq qáwiplerge qarsi qorǵaw ilajlari kóriledi, bul bolsa informaciya kommutasiyasi procesin jáne de isenimli etedi.

ABSTRACT

Radio communication systems transmit and receive information via radio waves, with different types of systems distinguished by their data transmission methods, frequency ranges, employed protocols, and other technical characteristics. Ensuring communication security is crucial for protecting the confidentiality and integrity of information being disseminated through radio waves. From the perspective of information commutation security, systems utilize methods such as encryption, authentication, and signal protection. At the same time, protective measures against potential risks are taken in the process of transmitting and receiving information, which makes the information switching process more reliable.

Tayansh sózler: Wi-Fi, 5G, 6G, IoT, radio baylanis sistemasi klassifikaciyasi, radio baylanis sistemasi tendenciyalari hám rawajlaniw perspektivalari, 4g, protokol, baylanis, uqt, jjj, jiylik.

Keywords: Wi-Fi, 5G, 6G, IoT, classification of radio communication systems, trends and development prospects of radio communication systems, 4g, protocol, communication, uqt, jjj, frequency.

Házirgi waqıtta radiobaylanıs insaniyat iskerligi tarawlarınıń tiykarǵı texnologiyalarınıń biri bolıp qala beredi. Berilgen maǵlıwmatlar kóleminıń ósiwi hám mobil qurılmalar sanınıń artıwı menen radiosistemalar global kommunikaciyada jáne de áhmiyetli orın iyelep barmaqta. 4G hám 5G mobil tarmaqları, simsiz Wi-Fi texnologiyaları, sonday-aq jerdiń jasalma joldası menen baylanıs kún sayın millardlaǵan paydalanıwshılardı maǵlıwmat almasıw, transport qatnasların basqarıw hám real waqıt rejiminıń áhmiyetli operaciyaların ámelge asırıw imkániyatın beredi.

Interneti qurılmaları (IoT) sıyaqlı texnologiyalardıń rawajlanıwı menen radiobaylanıs jáne de úlken áhmiyetke iye bolmaqta. Tarmaqqa jalǵanǵan millionlaǵan sensorlar hám qurılmalar aqıllı úyler, sanaat sistemalarıń hám transport infrastrukturasın basqarıw ushın maǵlıwmat almasıwda radio kanallardı paydalanbaqta. Radiosistemalardı avtopilotlı transport qurallarına, sonıń ishınde avtomobillerge, dronlarǵa hám samolyotlarǵa engiziliw usınday obyektlerdiń qáwipsizligi hám koordinaciyası ushın isenimlı hám úzliksiz baylanıstıń qanshelli áhmiyetli ekenligin kórsetedi.

Bunnan tısqarı, radiobaylanıs kosmos izertlewlerinde, navigaciya sistemalarında, qorǵanıw jaǵdaylarda járdem kórsetiw xızmetlerinde tiykarǵı orındı iyeleydi. Sımlı sistemalar múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda maǵlıwmatlardı tez jetkeriw qábileti radiosistemalardı tábiyǵıy apat, hárbiy operaciyalar hám qıyın jetilgen regionlarda ornın tolmas etedi.

Maǵlıwmat jetkeriw talabınıń úzliksiz ósiwi menen radiobaylanıs roli tek artıp baradı. 6G engiziliw, avtonom sistemalar ushın texnologiyalardı rawajlanıwı, sonday-aq virtual hám tolıqtırılǵan reallıq sıyaqlı jańa tarawlarda radiobaylanıstı qollanıwdıń keńeyiwi radiobaylanıstıń jaqın keleshektiń eń aktual hám dinamikalıq rawajlanıwshı texnologiyalarınıń biri bolıp qala beretuǵının bildiredi.

Radiobaylanıs sisteması – bul radiotolqınlar járdeminde maǵlıwmat jetkeriw imkániyatın beriwshi texnikalıq qurallar jıyındısı. Radiobaylanıs úlken aralıqlarda sım tartıw zárúrligi bolmay maǵlıwmat jetkeriw imkániyatın berip, kommunikaciya tarawında revoluciyalıq qádem boldı. XIX ásirdiń aqırındaǵı dáslepki eksperimentlerden baslap, radiobaylanıs maǵlıwmat jetkeriw tiykarǵı quralları arasınan bekkem orın iyeledi hám transport, navigaciya, kosmos baylanısı, mobil tarmaqlar hám hárbiy sistemalar sıyaqlı tarawlarda ornın tolmas bolıp esaplanadı.

Jańa texnologiyalardıń payda bolıwı menen radiobaylanıs úzliksiz evolyuciya bolıp, qollanıw tarawları keńeyip barmaqta. Búgin radiosistemalar jer júzinde, hawada hám kosmosta baylanıstı támiynlep, dúnya júzi boyınsha millionlaǵan qurılmalardı biriktirmekte. 4G, 5G hám keleshektegi 6G sıyaqlı sanli baylanıs sistemalarınıń rawajlanıwı radiosistemalardı jańa basqıshqa shıǵarıp, maǵlıwmat jetkeriw tezligi, isenimliligi hám iykemliliginiń jáne de joqarı dárejesin támiynlemekte.

Radio baylanıs sisteması islew principi. Hár qanday radiobaylanıs sistemasınıń tiykarın uzatqısh, qabıllaǵısh hám antenna quraydi. Uzatqısh maǵlıwmattı (dawıs, súwret yamasa maǵlıwmatlar) modulyaciya járdeminde radiotolqınlarǵa aylandıradı. Bul radiotolqınlar antenna arqalı keńislikte tarqaladı. Antenna menen uzatılǵan qabıllaǵısh radiotolqınlardı tutıp aladı hám olardı demodulyaciya processi arqalı dáslepki maǵlıwmatqa qayta aylandıradı.

Radiotolqınlar hár qıylı jiyilikler hám tolqın uzınlıqlarına iye. Radiobaylanısta paydalanılatuǵın jiyilik diapazonları bir neshe kilogerc (KHz) ten gigagerc (GHz) ke shekem ózgeredi. Radiobaylanıs ushın eń keń tarqalǵan jiyilikler UQT, JJJ hám QT diapazonları bolıp, olardıń hár biri óz ózgeshelikleri hám qollanılıw tarawlarına iye.

Radio baylanıs sisteması klassifikaciyası. Radiobaylanıs sistemaların hár qıylı kriteriylar boyınsha klassifikaciyalaw múmkin. Maqseti boyınsha olar hárbiy, puqaralıq, kommerciyalıq yamasa kosmos sistemalarına bólinedi. Mısalı, hárbiy baylanıs sistemalarında ádettе maǵlıwmatlardıń tutıp alınıwınan saqlanıw ushın qorǵalǵan jiyilikler hám protokollar qollanıladı, al mobil tarmaqlar sıyaqlı kommerciyalıq radiobaylanıs sistemalarınıń maqseti xalıqqa kóplep xızmet kórsetiw bolıp tabıladı.

Sоnday-aq radiobaylanıs sistemalar maǵlıwmat uzatıw usılı boyınsha da ózgeshelenedi. Stacionar sistemalar, ádette, bekkem noqatlar arasında maǵlıwmat uzatıw ushın qollanıladı, al 4G hám 5G tarmaqların óz ishine alǵan mobil sistemalar qozǵalıwshı obyektler arasındaǵı baylanıs ushın arnalǵan.

Radio baylanıs sisteması texnologiyası. Házirgi radiobaylanıs texnologiyaları keń spektrli sheshimlerdi qamtıydı – qısqa tolqınlı hám uzın tolqınlı sistemalardan baslap, radio xabar tarqatıw hám háweskerler ushın qollanılatuǵın, joqarı texnologiyalı jerdiń jasalma joldası hám simsiz sistemalarǵa shekem boladı.

Jerdiń jasalma joldası radiobaylanıs jerdiń orbitasında jaylasqan jerdiń jasalma joldaslar arqalı signallardı úlken aralıqlarǵa jiberiw imkaniyatın beredi. Bunday sistemalar ásirese telekommunikaciya hám navigaciya ushın, sonday-aq qıyın jetiletuǵın rayonlarda baylanıs ornatıw ushın áhmiyetli esaplanadı.

Wi-Fi, Bluetooth hám 5G mobil tarmaqları sıyaqlı simsiz texnologiyalar tutınıwshı qurılmaları hám internet qurılmaları (IoT) ushın joqarı tezlikte maǵlıwmat uzatıwdı támiyinleydi. Ásirese 5G radiobaylanıstıń rawajlanıwındaǵı jańa basqısh bolıp, joqarı tezlikti hám az keshigiwdi támiyinleydi.

Radio baylanıs sistemalarınıń abzallıqları hám kemshilikleri. Radiosistemalardiń tiykarǵı artiqmashilıqları mobilligi, keń qamtıw zonası hám sımlarǵa zárúrlik bolmay uzaq aralıqlarǵa maǵlıwmat jiberiw qábileti bolıp tabıladı. Bul radiosistemalardı qozǵalıstaǵı obyektler arasında baylanıs talap etiletuǵın jaǵdaylarda, mısalı, aviaciyada, teńiz tasıw jaǵdaylarda almastırılmas etedi.

Biraq radiobaylanıs sistemalarınıń óz sheklewleri de bar. Radiosignallar hawa-rayı sharayatları, fizikalıq tosqınlıqlar (imaratlar, tawlar) yamasa basqa radiosignallar sebepli hár túrli buzılıwlarǵa dushar boladı. Sonday-aq, jiyilik spektriniń sheklengenligi hár qıylı xızmetler hám sistemalar arasında jiyiliklerdi optimal bólistiriw zárúrligin payda etedi.

Radio baylanıs sisteması tendenciyaları hám rawajlanıw perspektivalari. Radiosistemalar rawajlanıwındaǵı tiykarǵı tendenciyalardıń biri 5G engiziw hám 6G sistemaların islep shıǵıwǵa tayarlıq kóriw bolıp tabıladı. Bul texnologiyalar maǵlıwmat uzatıw tezligin ádewir arttırıwdı, sonday-aq energiya nátiyjeligin hám baylanıs turaqlılıǵın jaqsılawdı wáde etedi.

Bunnan tısqarı, radiosistemalar internet qurılmaları (IoT) rawajlanıwınıń áhmiyetli bólegi bolıp atır, bunda tarmaqa jalǵanǵan millionlaǵan qurılmalar bir-biri menen radiosignallar arqalı óz-ara tásir etedi. Avtonom transport quralları, aqıllı qalalar hám óndirislik avtomatlastrılǵan sistemalar da radiotexnologiyalardı úzliksiz jetilisti​​riwdi talap etedi. Radiobaylanıs sistemaları hár túrli qásiyetler hám maqsetler tiykarında klassifikaciyalanadı. Bul klassifikaciyalar járdeminde túrli tarawlarda optimal sistemalar tańlanıwı hám nátiyjeli islewi támiyinlenedi.

Radiobaylanıs sistemalari házirgi jámiyette áhmiyetli orın tutıwın dawam etpekte, úlken aralıqlarǵa hám qozǵalıwshı obyektler arasında maǵlıwmat uzatıwdı támiyinlemekte. 5G hám IoT sıyaqlı jańa texnologiyalardıń rawajlanıwı menen radiobaylanıs global kommunikaciya infrastrukturasınıń áhmiyetli elementi bolıp qala beredi. Bul sistemalardı bunnan bılay da rawajlandırıw perspektivaları olardı hár qıylı tarawlarda qollanıw ushın jańa múmkinshilikler ashadı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:

1. Васильев, А. Н. Основы радиосвязи и радиовещания. – Москва: Радио и связь, 2015.
2. Карпов, И. И. Цифровые системы радиосвязи. – Санкт-Петербург: БХВ-Петербург, 2018.
3. Широков, С. В. Современные технологии радиосвязи: от 4G к 5G. – Москва: Техносфера, 2020.
4. Кочетков, В. Г. Беспроводные сети и технологии. – Москва: Горячая Линия-Телеком, 2019.