ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ ЖОҒАРЫ МЕКТЕПТЕ ШЕТЕЛ ТІЛІН ҮЙРЕНУ ҮШІН ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰДЫРЕТТІ ДАМЫТУДАҒЫ ФАКТОР РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУ

THE USE OF PHRASEOLOGICAL UNITS AS A FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF SOCIO-CULTURAL COMPETENCE IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE IN HIGH SCHOOL

Zhannur Makadiyeva

Student, Kazakh-American Free Univercity

The Republic of Kazakhstan, Kamenogorsk

АННОТАЦИЯ

Мақалада шет тілдік фразеологиялық бірліктерді жоғарғы мектеп оқушыларына шет тілін оқыту кезінде әлеуметтік-мәдени тәсіл шеңберінде қолдану процесі қарастырылған. Автор орта мектеп оқушыларының әлеуметтік-мәдени құзыреттілігін қалыптастыруға ықпал ететін фразеологиялық бірліктерді қолдана отырып, тапсырмалар ұсынды.

Кілт сөздер: шетел тілі, фразеологиялық бірліктер, әлеуметтік-мәдени құзыреттілік, шетел тілдерін оқыту, орта мектеп, жоғары сыныптар, мотивация, басқа мәдениеттер.

Мектеп оқушыларының шет тілдерін оқытуға деген қызығушылығы мен мотивациясының жоғары деңгейін сақтау проблемасы қазіргі кезде өте өзекті болып табылады. Студенттердің білім беру үдерісіне қызығушылығының факторларының бірі - бұл шет тілін оқытудың маңызды компоненті ретінде әлеуметтік-мәдени тәсілді сауатты жүзеге асыру. Қазіргі кезде мектеп оқушылары үшін халықаралық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы нәтижесінде түсіністік, төзімділік және басқа мәдениеттерге және олардың өкілдеріне адекватты қатынас сияқты қасиеттерді бойына сіңіру өте қажет.

Постиндустриалды дәуір тілдік білім беру саласында жаңа басымдықтарды алға қояды, өйткені кез-келген тілді білу өзара түсіністікке, келісімге жетудің құралы болуға арналған. Мұны істей білу, ең алдымен мектепте, атап айтқанда, шет тілі сабақтарында қалыптастыру объектісіне айналуы керек.

Осыған байланысты көпмәдениетті білім беруді ұйымдастыруға және оның мазмұнына қатысты мәселелер ерекше маңызға ие. Осы шеңберде студенттердің ерекшеліктерін ескеруге, олардың басқа лингвоэтномәдениет өкілдеріне және құбылыстарына толеранттылық қатынасын дамытуға мүмкіндік беретін оқыту мен тәрбиеге көзқарас жүзеге асырылуда. Сонымен қатар, көпмәдениетті білім беру жас адамға өзінің мәдениетін және оның әлемдік жалпы мәдени кеңістікті қалыптастырудағы рөлін жақсы түсінуге мүмкіндік береді.

Осылайша, адам өз халқының ерекшелігін түсінеді, бірақ сонымен бірге басқа этностардың ерекшеліктерін біледі және құрметтейді. Мектеп сатысында пәнге деген ынта мен қызығушылықты жоғары деңгейде ұстау қажет. Көп жағдайда бұл міндетті әлеуметтік-мәдени құзыреттілік - шетел тілінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері туралы білім, сондай-ақ осы білімді қарым-қатынас процесінде пайдалану мүмкіндігі жүзеге асырады. Бұл құзыреттілікке ие болу адамның әртүрлі мәдениеттердің өкілдерімен бейбіт диалог жүргізуге қабілетті және дайын екендігін білдіреді.

Әлеуметтік-мәдени құзыреттілік оқытудың мазмұны мен объектісінің құрамдас бөлігі ретінде әрекет ете отырып, тек коммуникативті функцияны ғана емес, сонымен қатар мәдениаралық қарым-қатынаста серіктестердің мінез-құлқына, сезімдеріне, ойлары мен санасына әсер ету функциясын орындайды [1]. Тиісті мақсаттарға жету басқа мәдениетті таныту, жаңа әлеуметтік-мәдени білімді игеру және оның ой-өрісін кеңейту барысында шетел тілі оқушысының жалпы білім деңгейін көтеру арқылы жүзеге асырылады. Осының арқасында оқушының коммуникативті қызметі мен жеке тәртібі тиімді басқарумен қамтамасыз етіледі.

Сонымен, әлеуметтік-мәдени құзыреттілікті меңгеру шетел тілін оқытудың негізгі мақсаттарына жетуді оңтайландырудың маңызды функциясын орындайды [2].

Фразеологиялық бірліктер жүйесі - бұл тіл қазынасы, мәдени және тарихи шындықты сақтайтын банк түрі. Бұл адамзаттың әлем мен адамдар туралы білімдерінің белгілі бір қоржыны, уақыт өте келе өзектілігін жоғалтпайды. Фразеологизмдер халықтың рухын бейнелейді, олар кез-келген әңгімеде орынды болады және сөйлеуді бай, ерекше етеді. Фразеологиялық бірліктер тілдің экспрессивтілігінің ең жақсы құралдарының квинтэссенциясын білдіреді, белгілі бір қоғам мен оның мәдениетінің өзіндік ерекшелігін сыйымды да айқын бейнелейді, халықтың тарихи және ақыл-ой мұрасын сақтайды. Идиомалар лексикалық көлемнің минимумымен максималды ақпараттық мазмұнға ие және бұл олардың лексикалық бірліктер мен тіркестер ретіндегі салмағы. Бұл қолдануға арналған қысқаша нұсқаулық, және осы лингвистикалық бөлімді игерудегі жалғыз проблема - әр түрлі тілдерде бір мағынаны білдіру формаларының сәйкес келмеуі. Белгілі бір кең таралған өрнектердің эквиваленттерін білмеу мәдениетаралық коммуникация процесінде түсінбеушілікке, тіпті қақтығысқа себеп болуы мүмкін.

Осы мақала аясында біз білім берудің ескі кезеңдерінде лингвомәдени материалдарды әлеуметтік-мәдени көзқарас призмасы арқылы қолдануды қарастырамыз. Жасөспірім кезеңі, біздің ойымызша, оқу тұрғысынан ең қызықты және ең жемісті, өйткені дәл жоғары сыныптарда оқушы грамматикалық материалдарды оқып қана қоймай, тілдің лексикалық және фонетикалық аспектілері, сонымен бірге зерттелетін тілдің елінің мәдениетіне оның менталитетін түсіну, ассоциациялар мен ұқсастықтар арқылы үғу, сонымен қатар талдау сияқты жұмыстарды тез қабылдайды.

Жоғары сынып оқушылары жеке тұлға мен мінезге байланысты барлық нәрсе олар үшін қызықты және маңызды болатын кезеңде. Олардың өздерінің әлеуметтік тәжірибелері өте шектеулі және олар қоғам тағайындаған стереотиптерді басшылыққа алады. Жасөспірімнің сана-сезімі әлі де қалыптасуда, ал жоғары сынып кезеңінде балаларды кеңірек, тереңірек және аға буындардағыдай стереотипті емес, ойлауға үйрету арқылы оң өзгерістер жасауға мүмкіндік бар. Қазіргі заманғы өте өзгермелі уақыт адамнан икемділікті және өмірге бейімделуді талап етеді, сондықтан табысты өмір сүрудің кілттерінің бірі үнемі өзін-өзі дамыту болып табылады.

Қабылдау, есте сақтау, ойлау және елестету сияқты танымдық процестер адам қызметінің маңызды бөлігін құрайды және оның тиімділігінің сол немесе басқа түрін қамтамасыз етеді. Оны оқытудың жеңілдігі мен тиімділігі оқушының танымдық қызығушылығының даму деңгейіне байланысты. Сегізінші-тоғызыншы сыныпқа дейін жасөспірімдердің танымдық қызығушылықтарының дамуы іс жүзінде дайын болатын деңгейге жетеді.

Жасөспірім кезеңі, яғни жоғары мектеп буыны жеке тұлғаның маңызды қасиеттерін қалыптастыру, қоғамдағы жас ұрпақты бағыт-бағдар беру және белгілі бір жас және психологиялық қақтығыстарды шешуге барынша көмек көрсету үшін ең құнарлы болып табылады. Сонымен, орта мектептегі шет тілі мұғалімінің алдында маңызды міндет тұр - пәнді грамматика, лексика және фонетика тұрғысынан дұрыс үйретіп қана қоймай, сонымен қатар студенттерді сөйлеушілердің ұлттық менталитетінің ерекшеліктерімен таныстыру.  Фразеологиялық материалды игеру тиімділігін арттыру үшін орта мектепте шет тілі сабағында фразеологизмдермен жұмыс кезінде келесі нақтылауды ұсынамыз:

1. Фонетикалық қиындықтарды жою жұмыстары бөлек жүргізіледі. Біріншіден, топпен жұмыс, содан кейін жеке жұмыс жүргізіледі. Тренингтің жоғары сатысында сөздік қорды жинауға деген ынта кейде дыбыстарды дұрыс айтуға әкелмейді. Бірақ шет тілін үйренудің тиімділігі көбінесе сапалы және сауатты айтылуынан тәуелді болады.
2.  Жаңа идиома сөздік қорына тек алдыңғы идиома сөйлеуге енгізілгеннен кейін ғана енгізіледі.
3. Грамматиканы оқытуда фразеологиялық бірліктерді қолдану интерактивті және функционалды негізде. Сонымен бірге грамматикалық құбылыстар «құрылымдар» мен «формалар» ретінде емес, белгілі бір ойларды, коммуникативтік қатынастар мен ниеттерді білдірудің әр түрлі құралдары ретінде зерттеледі. Грамматиканы оқытуды толығымен фразеологизмдер материалы бойынша құру мүмкін емес, бірақ оларды грамматикалық құбылыстарды иллюстрациялау және оларды сөйлеу барысында бекіту үшін қолданған жөн.
4. Сөздікке үйрету кезінде фразеологиялық бірліктерді қолдану. Идиомалар грамматикалық жағынан да, лексикалық жағынан да өте бай, бұл оларды көптеген грамматикалық құбылыстарды түсіндіруде және белсендіруде ғана емес, сонымен қатар сөздік қорын байыту үшін қолдануға мүмкіндік береді. Идиомалар ынталандыру ретінде қолданылған кезде сөйлеу жаттығуларында қолданыла алады. Сонымен бірге бір идиоманы әр түрлі түсіндіруге болады, бұл оқушылардың өзіндік сезімдерін, ойларын, тәжірибелерін сөйлеуде әртүрлі тәсілдермен қолдана отырып, тереңірек және тереңірек білдіруге мүмкіндік береді.

Шет тілінің тұрақты сөз тіркестерін білу оқушылардың сөздік қорын байытады, есте сақтау қабілетін дамытады, тілдің бейнелі құрылымын үйренуге көмектеседі және халық даналығымен таныстырады. Толық ойды қамтитын кейбір бейнелі сөйлемдер жаңа сөздерді оңай есте сақтауға бейім, осылайша сәйкес компоненті бар фразеологизмдерді қолдану арқылы сандарды есте сақтауды жеңілдетеді (бұл оқушыларға қиын). Тұрақты тіркестерді үйрену оқушының есте сақтау қабілетін дамытып қана қоймай, лексикалық бірліктерді сөйлеу жағдайына лайықты таңдап алуды үйренуге мүмкіндік береді, сонымен қатар сөйлеудің эмоционалды экспрессивтілігін дамытады. Ауызша мәлімдеме жасау арқылы жасөспірім ана тілінен шетел тіліне баламалы аударма құралын іздеуде аударма дағдыларын дамытады.

Фразеологиялық бірліктерді әлеуметтік-мәдени құзыреттілікті дамытушы фактор ретінде пайдалану мәселесі, біздің субъективті пікірімізше, негізінен орта мектепте шетел тілі сабағының уақытының шектеулілігі мен шектен тыс грамматикалық және лексикалық тақырыптарға арналған уақытқа байланысты. Нәтижесінде, бүгінде, өкінішке орай, фразеологиялық бірліктерге жеткіліксіз көңіл бөлінуде. Алайда, фразеологиялық бірліктер лингвистикалық категорияларды да, шет тілінің әлеуметтік-мәдени шындығын және оның сөйлеушілерінің мәдениетін де оқытудың әмбебап құралы болып табылады. Идиомалар бұл мәселені ішінара шешеді және оқытудың да, тәрбиенің де тиімді құралына айналады және шет тілдерін оқыту процесінде ерекше маңызға ие.

Әдебиеттер тізімі:

1. Азимов, Е.Г. Әдістемелік терминдер мен тұжырымдамалардың жаңа сөздігі (тілдерді оқыту теориясы мен практикасы) [Мәтін] / Е.Г. Азимов, А.Н. uукин. - М.: ИКАР баспасы, 2009. - 448 б.
2. Верещагин, Е.М. Тіл және мәдениет (орыс тілін шет тілі ретінде оқытудағы лингвистикалық және аймақтану) [Мәтін]: әдістемелік нұсқаулық / Э.М.Верещагин, В.Г. Костомаров. - М.: Орыс тілі, 1990. - 246 б.
3. Гез, Н.И. Шетелдік әдістемелік зерттеу объектісі ретінде коммуникативті құзыреттілікті қалыптастыру [Мәтін] / Н.И. Гез // Мектептегі шет тілдері. - 1985. - б. 17-24.
4. Зимняя, И. A. Ана тілі емес тілді оқыту психологиясы [Мәтін] / И.А. Қыс. - М.: Орыс тілі, 1989. - 219 б.
5. Лебедев, O.E. Білім берудегі құзыреттілік тәсіл [Мәтін] / OE Лебедев // Мектеп технологиялары. –2004 ж. – № 5. –Б. 7-11.
6. Напалкова, Е.А. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың әлеуметтік-мәдени құзыреттілігін дамыту (мәдениаралық қарым-қатынас жағдайында өз елін таныту қабілетін қалыптастыру) [Электрондық ресурс] / Е.А. Напалков. - http://nsportal.ru/shkola/inostrannye-yazyki/angliiskiy yazyk/library/2012/11/17/razvitie-sotsiokulturnoy-kompetentsii (15.04.2021).