САЛЫҚ ЕСЕБІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ АУДИТІ

АҢДАТПА

Бұл мақалада салықты есепке алу және салық салу аудитінің әдістері, сондай-ақ оларды жетілдірудің мүмкін жолдары қарастырылған.

Түйін сөздер: салық, салық аудиті, салық жүйесі, бюджет, нормативтік құжаттар.

Салық жүйесі - реформаланатын экономиканың ауыр нүктесі. Бұл елдің экономикалық дамуының маңызды құрамдас бөлігі. Қазіргі кезде салықтар қоғам алдында тұрған негізгі міндеттерді шешуге бағытталған кешенді жүйелі реформалардың бір бөлігі болуға тиіс. Реформаның мәні бір уақытта көптеген жағдайлар мен факторларды ескеру қажет:

• салық саясаты мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін кепілдендіруі;
• экономиканың дамуын ынталандыру үшін шегерім ставкалары минималды болуы;
• салық салу механизмі мүмкіндігінше қарапайым болуы;
• салық төлеу психологиялық тұрғыдан қолайлы болуы керек.

Жалпы алғанда, экономикалық интеграция жағдайында салық жүйесін дамыту перспективасы, ең алдымен, оның ставкалар деңгейі және базаны анықтау сияқты негізгі параметрлерінің мүмкін болатын өзгерістеріне байланысты қызығушылық тудырады. Көбінесе олар салық жүйесінің алдына қойылған стратегиялық міндеттер негізінде өзгереді, бұл өз кезегінде мемлекеттің ішкі және сыртқы конъюнктурасының қажеттіліктерімен анықталады. Осы жағдайды ескере отырып, кез-келген елдің салық жүйесінің дамуын болжау үшін болашақта бұрын таңдалған модель қазіргі заманғы жағдайға қаншалықты сәйкес келетінін, сондай-ақ басқа да сын-тегеуріндердің өзектілігін ала ма, жоқ па деген түсінік маңызды болып көрінеді [1].

Салықтардың көмегімен тұтынуды реттеуге болады. Салықтарға халықтың табысын реттеу мүмкіндігі кіреді. Салықтар демографиялық процестерді, жастар саясатын және басқа да әлеуметтік құбылыстарды реттейтін механизмнің элементі бола алады.

Қарастырылған функциялардан басқа, салықтар бақылау функциясымен де сипатталады. Салық салу барысында мемлекет тарапынан кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметіне, азаматтардың табыс алуына, осы табыс көздеріне, мүліктің, оның ішінде жердің пайдаланылуына бақылау жүргізіледі.

Осы саладағы негізгі өзгерістер:

1. Салық әдісі мемлекеттік қазынаның кірістерін қалыптастыруда басты негізі болуы.

2. Меншік нысанына қарамастан, олар негізделген кәсіпорындарға қатысты салық жүйесін жетілдіру.

3.  Салықтарды деңгей бойынша бөлу.

4. Бюджеттен басқа салықтар 90-шы жылдардың басынан бастап құрыла бастаған мемлекеттік немесе жергілікті бюджеттен тыс мақсатты қорларға да ену.

5. Заңды және жеке тұлғаларға ортақ бірқатар салықтар белгіленді (жер салығы, көлік құралдары иелерінен алынатын салық және т.б.) [2].

Қалыптасқан жаңа салық салу жүйесінің тиімділігі, қоғамдық өндірісті ынталандыру мүмкіндіктері уақыт өте келе тексерілетін болады. Ол өзінің негізгі ережелерінде Қазақстан экономикасын осындай қатынастардың алуан түрлілігімен сипатталатын шет елдердің тәжірибесін ескере отырып құрылған нарықтық қатынастарға көшуге бағытталған.

Тәжірибе көрсеткендей, барлық салық төлеушілер салық есебін жүргізу әдістемесіне назар аудармайды. Салықтық есептің дұрыс ұйымдастырылмауы және жүргізілмеуі табыс салығының елеулі қосымша есептеулеріне, салықтық және әкімшілік санкцияларға, өсімпұлдарды есептеуге әкеп соғуы мүмкін.

Ұйымдардың салықтық есебіндегі қателерді түзету мақсатында аудиторлық тексеру жүргізіледі.

Салық жүйелерінде аудит әдетте салық аудиті немесе кәсіпорындарға салық салу жүйесінің аудиті деп аталады. Салық аудиті - бұл келесі аспектілерді анықтау үшін ұйымның бухгалтерлік және салықтық есебін тәуелсіз сараптамалық тексеру:

1. Салық түрлерінің әрқайсысы бойынша салық салу базасын қалыптастырудың дәлдігі, сондай-ақ белгілі бір уақыт кезеңі үшін салықтар мен алымдарды есептеу және төлеу.

2. Бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу жағдайы.

3. Бухгалтерлік және салықтық есепке алу жүйелерінің қолданыстағы заңнаманың ережелеріне сәйкестігі [3].

Салықтық аудит - қолданыстағы заңнамаға сәйкес салықтарды есептеудің дұрыстығын, уақтылылығын және толықтығын, салықтық есептіліктің барлық нысандарын қалыптастыру мен салық органдарына ұсынудың уақтылылығын, толықтығын және дұрыстығын тексеру. Салықтық аудиттің негізгі міндеті кәсіпорынның салықтық тәуекелдерін уақтылы бағалау және оларды барынша азайту болып табылады. Салықтық аудиттің соңғы нәтижесі бухгалтерлік және салықтық есептердің сенімділік дәрежесі туралы және жалпы салықтық есепті ұйымдастыру туралы сараптамалық пікір қалыптастыру болып табылады. Салық аудитінің қорытындысы бойынша кәсіпорын салықтық жоспарлаудың тиімділігін талдай алады салық төлемдерін басқарудың тиімділігі.

Салық аудитінің негізгі мақсаты салықтар мен алымдар бойынша заңнаманы бұзуға байланысты айыппұл санкцияларының алдын алу болып табылады. Салық аудиті салықтар мен алымдарды есептеу мен төлеудің дұрыстығын, сондай-ақ қандай да бір салық жеңілдіктерін қолданудың негізділігін тексереді. Салықтық аудит барысында өткізілетін барлық іс-шаралар салықтық тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.

Салық аудитінің объектісі экономикалық субъектінің бухгалтерлік және салық есептілігі, сондай-ақ оның бастапқы құжаттары, салық тіркелімдері, шарттар және басқа да құжаттар болып табылады. Салық аудитін жүргізу нәтижелері туралы есеп анықталған бұзушылықтарды түзету жөніндегі ұсынымдарды және оларды одан әрі болдырмау жөніндегі іс-қимылдар тізбесін қамтиды. Салықтарды есептеу тәртібіне қатысты ұсыныстар, оның ішінде жеңілдіктерді қолданудың дұрыстығы, ұйым басшылығы тұрғысынан ерекше назар аударуды талап ететін мәселелер тізбесі, салық салуды оңтайландыру, салық салу аспектісінде бухгалтерлік және салықтық есепке алу жүйесін жақсарту бойынша ұсыныстар берілді.

Салықтық аудиттің негізгі үш мақсаты бар:

1. Төлеуге жататын салық сомасын есептеудің дұрыстығын айқындау.

2. Салықтар мен алымдар бойынша заңнаманы бұзуға байланысты айыппұл санкцияларының алдын алу.

3. Тексерілетін ұйымның басшылығына осы ұйымға салық салуды одан әрі оңтайландыру үшін қажетті ақпаратты ұсыну.

Экономикалық субъектінің бюджетке және бюджеттен тыс қорларға салықтар мен алымдарды есептеу мен төлеудің дұрыстығын тексеру және растау кезеңі барлық салықтар мен алымдар бойынша, сондай-ақ салық аудитін жүргізуге тапсырыс берген тұлға олардың жекелеген түрлері мен мәселелері бойынша ғана жүргізілуі мүмкін [4].

Ұйымдарға салық салудың сапалы аудитін жүргізу үшін әр жағдайда аудиттелетін шаруашылық жүргізуші субъектінің ерекшелігін, салық салу ерекшеліктерін ескеретін, сонымен қатар салық аудитінің теориялық және практикалық негіздерін қамтитын әдістеме қажет. Аудиторлық рәсімдерді таңдау көбінесе тексерілетін салықтармен, оның есептілікте және бухгалтерлік есепте көрсетілуімен, салық базасын қалыптастырудың күрделілігімен және басқа факторлармен анықталады.

Басқа бағыттармен салыстырғанда салық аудиті бухгалтерлік, салық заңнамасындағы тұрақты өзгерістердің, сондай-ақ салық салу аудитін реттейтін жекелеген нормативтік құжаттардың болмауына байланысты жеткілікті зерттелмеген болып табылады.

Сондықтан салық аудитін әдістемелік қамтамасыз етуді әзірлеу кезінде экономистер өздерінің аудиторлық және арбитраждық тәжірибелеріне сүйенуі керек.

Барлық нормативтік құжаттар аудиторлық қызметті тұтастай реттеуге бағытталғанын және салық аудитіне жеке әсер етпейтінін атап өткен жөн.

Мұны салық аудиті кәсіпорынның бастамасы бойынша ерікті түрде жүргізілетіндігімен түсіндіруге болады, сондықтан Тараптардың барлық құқықтары мен міндеттері мен тексеру элементтері аудиттелетін тұлға мен аудиторлық фирма арасындағы шартта жеке-жеке көрсетілуі керек. Сонымен қатар, салық салу аудитінің әдістемесі жалпы аудит әдіснамасымен сәйкес келеді, сондықтан салық есептілігін тексеретін аудитор барлық нормативтік құжаттарды басшылыққа алуы керек [5].

Салық аудиті аудиторлық қызметтің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, ол, өкінішке орай, нақты нормативтік-құқықтық базасы жоқ және жеткілікті зерттелмен ғылыми сала.

Қазіргі уақытта көптеген ұйымдар салықтық аудитті келісімшарттарда салықтық аудит бойынша жұмыс көлемін көрсете отырып, жалпы аудит кешенінде жүргізеді. Бірақ егер компания шынымен салықтық тәуекелдерді азайтуды қаласа, толық салықтық аудит жүргізу қажет. Айта кету керек, салық есептілігі мен салық есебін тексеру жалпы аудиттен айырмашылығы үздіксіз әдіспен жүргізілуі керек.

Контрагенттер мен салық төлеушілердің құпия ақпаратын қорғау саласында кейбір проблемалар бар. Егер салық органдары салық төлеушілермен өзара іс-қимыл жасаса, постфактумды бақылауды жүзеге асырудан салықтық құқық бұзушылықтардың профилактикасына көшуге салықтық бақылау идеологиясының ауысуын қалыптастыра отырып, осы проблемаларды шешуге болады, сондай-ақ салықтық мониторингті оның әдістерін жетілдіре отырып, барлық ұйымдар үшін қолдану керек [6].

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, қазіргі уақытта ҚР-да мамандандырылған ұйымдарда, атап айтқанда өзіндік ерекшеліктері бар бюджеттік мекемелерде салықтық аудиттің салықтық есебін жүргізу әдістемесіне аз көңіл бөлінгенін атап өтеміз. Сондықтан, осы ұйымдарда салықтық есепке алудың ең оңтайлы моделін әзірлеу және заңнамалық түрде бекіту үшін практикалық қажеттілік бар.

Жалпы бақылау жүйесінде салық аудитінің орнын анықтау қажет. Салық аудитін оның пәні мен әдісін анықтай отырып, ғылым ретінде бөлген жөн. Аудиттің салық құрамы қолданыстағы нормативтік құжаттармен нашар реттелген. Салықтық аудиттің технологиясын айқындайтын бірқатар маңызды мәселелерді реттеу, аудиттің салықтық құрамдас бөлігінің нақты шеңберлерін белгілеу, салықтық аудитті ұйымдастыру мен жүргізудің әдістемелік негіздерін әзірлеу қажет.

Мұның барлығы салықты есепке алу мен салықтық аудиттің құқықтық, әдіснамалық және әдістемелік негіздерін әзірлеуге жеткілікті өзектілік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Нурумов А. Салықтар және салық салу: Оқулық/А. Нурумов, А.Бекболсынова, Б.Ермекбаева, М.Арзаева.-Астана: Фолиант, 2019. -584 бет.
2. Нурмаганбетова М.С. Тенденции современного состояния бюджетного процесса в Республике Казахстан // Форум молодых ученых. – 2019. - №1-2 (29). –С. 1108-1114.
3. Кодекс Республики Казахстан 2021 г. Изд-во: Центральный Дом Бухгалтера, 2021 г.
4. Набор Кодексов Республики Казахстан: Учет инструмент бухгалтера.: Изд-во The Boss Media group, 2020. – 522 с.
5. Современное состояние и тенденции развития налогового аудита в Республике Казахстан: Материалы в сборнике трудов конференции. Нур-Султан, 2018 г. / Отв. ред.: Нурмахан А.Д., Молдашбаева Л.П. : ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2018. – 429-435 с.
6. Taxes as a Factor of Financial service organizations entering Kazakhstan: Материалы в сборнике трудов конференции. Астана, 2018 г./ Отв. ред. : Zochling A., Horvat T., - 133-138 с.