АҚШ-ТА 11 ҚЫРКҮЙЕК ЛАҢКЕСТІК ОҚИҒАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ МӘНІ

АННОТАЦИЯ

2001 жылдың 11 қыркүйегінде АҚШ-тың Дүниежүзілік сауда орталығына Аль-Каида (террористическая организация, запрещенная не территории РФ) лаңкестік ұйымынан лаңкестік шабуыл жасалған болатын. Нәтижесінде, 4 мұнарада құлап, мыңдаған адам зардап шеккен болатын. Ал енді, оның тарихи маңызы қандай? Осы оқиғаға сүйене отырып, терроризм қаупін қалай сипаттауға болады? Осы сұрақтардың жауабы мақалада жазылды. Болған оқиғаны сипаттамастан бұрын, терроризмге өзімнің түсінігімді бере кетейін. Терроризм – қандай да бір топтардың немесе адамның басқа қарапайым адамдарды күшпен, өліммен қорқытуы(жарылыс істеу, қарумен қорқытy). Терроризм қаупі бұрынғы кездерде қандай актуалды мәселе болса, әлі күнге дейін актуалды болып есептеінеді. Ол, барлық жағынан бізге қауіп төндіріп, зиянын тигіздеі. Яғни, тек қана біреуді жаулап алу, адамды өлтіру емес, сонымен қатар қандай да бір меншікке өз зиянын тигізу, артық шығын шығарту. Бір қызығы, террористтер тек жәбірленушілердің емес, өздерінің де өміріне қауіп төндіреді.

Кілт сөздер: терроризм, лаңкестік оқиға, халықаралық, террорлық шабуылдар, АҚШ, Аль-Каида*, Ислам.

11 қыркүйектегі шабуылдың тікелей құны шамамен 20 миллиард доллардан асады. Пол Кругман Нью-Йорк қаласындағы бақылаушының 21,8 миллиард АҚШ долларын құрайтын мүлік шығынының есебін келтіреді, оның айтуынша, ол бір жылға арналған ЖІӨ-нің шамамен 0,2% құрайды. 2001 жылғы 11 қыркүйекте АҚШ-та "Аль-Каида"* террористік ұйымының жанкешті содырлары төрт жолаушы ұшағын басып алып, олардың екеуін Нью-Йорктің іскери символына – Дүниежүзілік сауда орталығының мұнарасына, ал қалған екеуін Пентагонға және болжамды түрде Ақ үйге/ Капитолияға жіберді. Соңғысынан басқа барлық ұшақтар өз мақсаттарына жетті. Төртінші түсірілген ұшақ Пенсильвания штатындағы Шанксвилл қаласының маңындағы далада құлады. Биыл, осы оқиғаның болғанына, 22 жыл толды. Бірақ, сонша жыл өтсе де, кей сұрақтардың әлі де жауабы жоқ. 2 977 адам террорлық шабуылдың құрбаны болды, оның ішінде 343 өрт сөндіруші және 60 полиция қызметкері. АҚШ азаматтары ғана емес, тағы 92 мемлекет қайтыс болды. Нью – Йоркте 2 753 адам террорлық шабуылдың құрбаны болды, Пентагонда-184 адам, Пенсильванияда 40 адам құлады. Сондай – ақ, 19 террорист Террористік шабуылда қаза тапты, олардың 15 – і Сауд Арабиясының азаматтары, екеуі Біріккен Араб Әмірліктері, біреуі Египет және біреуі Ливаннан болды. Мақаланың жалпы мақсаты, осы 11 қыркүйек оқиғасын зерттеп, оның терроризм қаупін анықтап, жалпы бүкіл әлемге осы терроризмнің қаупін насихаттау. Ресми түрде Усама бен Ладен мен оның "Аль-Каидасы"* адамзат тарихындағы ең ауқымды террорлық шабуыл болып есептелінеді.

9/11 оқиғасының қалай болғаны кіріспе де айтылып кеткен болатын. Енді оның салдарын қарастырайық. Барлық жерден қарастырып, сенімді деген әдебиеттерді пайдалана отырып, мүмкінді бір сипаттама пайда болды. Кейбір пікірлер бойынша, металл қызудан жұмсарған сайын мұнара қисайып, біртіндеп құлап кетеді. Алайда егіз мұнаралардың құлауы кенеттен басталды. Сонымен қатар, оған ұшақ пен жанармай жанама әсер еткеніне қарамастан, Оңтүстік мұнара аз уақыт ішінде құлады. Ұшақ пен оның жанармайы бастапқыда жалпы траектория бойынша қозғалғандықтан, соқтығысқаннан кейін ұшақтың металл сынықтары жанармаймен бірдей бағытта жүрді. Яғни, Оңтүстік мұнараның бұрышы арқылы. Негізгі жүктемені көтеретін Болат бағаналар мұнараның ортасында орналасқан, яғни лайнер сынықтарының көп бөлігі Орталық бағандарға соғыла алмады, сондықтан олар соқтығысу нәтижесінде бүлінбеді. Дегенмен, соқтығысқаннан кейін 56 минуттан кейін мұнара толығымен құлады. Көптеген белгілер мұнаралар ұшақтармен соқтығысу нәтижесінде емес, тірек конструкцияларын бұзу нәтижесінде құлады деп айтуға негіз береді. Бұл тұжырым, атап айтқанда, тіреген ғимараттардың құлауы мен жарылыстардың көмегімен ұқсас ғимараттарды бұзу сипатының ұқсастығына негізделген. Егіз мұнаралардың құлауының көптеген жақтауларында олар құлағанға дейін мұнаралардың бірнеше төменгі қабаттарынан шығатын шаңдар айқын көрінеді. Сонымен қатар, ғимаратта бірнеше жарылыстардың болғанын растайтын көптеген куәгерлер бар, алғашқы жарылыстар ұшақ мұнараға құлағанға дейін болған. Бұл оқиға АҚШ-қа қаты соққы болып тиген еді. Теракттың жалпы мақсаты қандай? Неге аяқ асты бейкүнә адамдар құрбан болуы қажет? Кез келген терактіде осы екі сұрақтың болары мәлім. Сол күнді куәгерлер ешқашан ұмыта алмас. Куәгерлердің сөзі бойынша сол күні барлығы дәл хаос секілді болған. Тек олардың емес, тікелей эфирден де бақылап отырған көрермендердің көз алдынан кетпестей сақталған. Оқиғадан 15 жыл өткеннен кейін Вашингтондық социологиялық орталығы жүргізген сараптамасы бойынша, сол күнгі тұрғындардың 90%ның есінде дәл сол оқиға жайлы естігенде не істегені, қайда болғаны есінде бар. Оқиғадан 20 жыл өтсе де, американдықтардың жартысы өздерін әлі күнге дейін қауіпсіздікте сезінуде, олардың ойынша дәл осындай теракт орын алады және бұрынғыдан да ірі шабуылдар болмақ. Олардың бұлай ойлауы да бір жағынан дұрыс шығар. Бүгінгі күні, талибатрмен болып жатқан Ауғанстанның да жағдайы мәз емес.

Шабуылдарға қатысы бар алты күдікті 2002 және 2003 жылдары қамауға алынды, олар бірнеше жыл ЦРУ түрмелерінде болды, ал 2006 жылы Кубадағы американдық Гуантанамо базасындағы лагерьге жеткізілді. 2008 жылдың ақпан айында АҚШ Қорғаныс министрлігі алты тұтқынға 11 қыркүйектегі шабуылдарды тергеу аясында кісі өлтіру және әскери қылмыстар жасады деген айып тағылды. 9/11 комиссиясының баяндамасына сәйкес 2001 жылғы 11 қыркүйекте АҚШ‑тағы Террористік шабуылдарды дайындаудағы басты тұлға болып табылатын Халид Шейх Мохаммедке тағылды; тергеу мәліметтері бойынша Гамбургтегі "Аль‑Каида"* ұяшығының қызметін материалдық‑техникалық қамтамасыз етумен айналысқан Йемен тумасы Рамзи Биналшиб; 2001 жылғы 11 қыркүйекте американдық төрт ұшақтың тағы бір, 20‑шы ұрлаушысы болуы керек Мұхаммед әл-Кахтани; Халид Шейхтің жиені Мұхаммед, Кувейттен шыққан Али Абдул Азиз Али және саудиялықтар Мұстафа Ахмед хавсави және Валида Бин Атташ. Тергеу анықтағандай, соңғы үшеуі пәкістандық жоспарлаған Террористік шабуылдарды дайындау бойынша өрескел жұмыстармен айналысып, Халид Шейх Мохаммедпен бірге болды. 2008 жылдың мамырында Пентагон Мұхаммед әл-Кахтаниден айып тағылды. Американдық арнайы күштер 2011 жылдың 1 мамырында Пәкістанда "Аль-Каида"* мен "бірінші террорист" жетекшісі Усама бен Ладенді жойды, деп АҚШтың сол кездегі президенті Барак Обама хабарлайды. Бұл 2001 жылдың 11 қыркүйегінде Нью-Йорк пен Вашингтонда АҚШ тарихындағы ең қорқынышты террорлық шабуылдардан шамамен 10 жыл өткен соң болды, ол үшін жауапкершілікті "Аль-Каида"*өз мойнына алды. Террорлық шабуылдар нәтижесінде ғимараттарда және басып алынған ұшақтарда болғандар қаза тапты. Сонымен қатар, апат өрт сөндірушілер мен полиция қызметкерлерінің өмірін қиды, олардың күш-жігерінің арқасында 30 мыңға жуық адам құтқарылды.

Жоғарыдағы нәтижелерден терроризмнің қандай үлкен қасірет алып келгендігін көре аламыз. Террорлық әрекеттің салдарынан қаншама бейкүнә жандар зардап шегуде.. Осы сынды оқиғалардың әсерінен қоғамдағы адамдардың қорқынышары сейілер емес, бірақ бұл қашанға жалғаспақ?! Қазір әлемде бұндай «Аль-Каида»* сынды ұйымдармен күрес жүргізілуде. Терроризм қоғамда зұлымдық пен зорлық-зомбылық идеологиясының таралуына алып келеді, материалдық және рухани құндылықтарды бұзады, кейде қалпына келмейді. Терроризмнің ауқымы, оның трансұлттық бірігуге деген жалпы тенденциясы ауыр әскери қақтығыстарға, тіпті соғыстарға қауіп төндіреді. Терроризм актілері әлемнің белгілі бір аймағында, елінде немесе аймағында қалыптасқан қоғамдық қатынастардың бүкіл жүйесіне ұйымдасқан әсер етеді. Бұл қол сұғушылық объектілерінің маңыздылығын, қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесін және қол сұғушылықты террористік деп тану ұлттық және халықаралық деңгейде мемлекеттік органдардан туындайды деп санаймын. Террористік қылмыстар әрдайым өзін-өзі жарнамалау мақсатында, халық пен билік арасында үрей, қорқыныш туғызу ниетімен жасалады. Басқа қылмыстар, әдетте, іс-әрекеттеріне қызығушылық танытқан адамдарды ғана хабардар ете отырып, жария етілмей жасалады. Кең жариялаусыз, ашық талап қойылмай терроризм болмайды.

Теракт оңай тимегені барлығымызға мәлім. Ал осы оқиғаны негіз ала отырып халықаралық қатынастар жүйесінің нығаюына пайда келді ме? Ирактан басқа барлық елдер, соның ішінде тіпті АҚШ-пен дипломатиялық байланысы жоқ елдер шабуылдардан кейін АҚШ-ты қолдайтыны жайлы мәлімдеді. Ирактан келген мәлімдемеде: "американдық ковбойлар адамзатқа қарсы қылмыстарының жемісін беруде", - делінген. [6] Палестина әкімшілігі, Ауғанстан және Иран террористік шабуылдардан кейін де ынтымақтастық білдірді. Алғаш рет НАТО Жарғысының 5-бабы қабылданды, онда бір мүшеге шабуыл барлық мүшелерге толығымен болады делінген. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі террористтерді айыптады және "терроризммен күресу мәселесінде" кез-келген әскери қадамдар жасауға дайын екенін мәлімдеді.

Тақырыпты зерттеу нәтижесінде мен келесі қорытындыларға келіп тоқталдым:

- "Терроризм" терминін сипаттау үшін көптеген анықтамалар бар және олар әрқандай.

- Терроризм бірнеше онжылдықтар ішінде жергілікті проблемадан жаһандық проблемаға айнала бастады.

- Халықаралық терроризм жаһандық қауіп-қатерлер арасында жетекшілік орын алады.

-11 қыркүйек оқиғасынан соң, терроризмге жол бермеу шаралары іске аса бастады.

Жалпы тақырыпты қорытындылай кетсем. Менің зерттей отырып түсінік алғаным бойынша, қазіргі терроризмді жеңу үшін оның тікелей көріністерімен күресу жеткіліксіз – оның пайда болуы мен дамуына ықпал ететін факторларды бейтараптандыру қажет. Осыған байланысты терроризм өз мақсаттарына халықаралық аренадағы белгілі бір күштердің қолдауына және мемлекет ішіндегі қоғамдық пікірге сүйене отырып қол жеткізе алатындығын атап өткен жөн. Өкінішке орай, бүгінде кейбір мемлекеттер оның көмегімен өздерінің ішкі және сыртқы саяси мәселелерін шешуге тырысуда, дегенмен мұндай қолдау мүмкіндіктері күрт төмендеді, және тұтастай алғанда, жоғарыда айтылғандай, әлемдік қауымдастық терроризмнен бас тартты. Зерттеу жұмысын орындау кезінде алынған ақпаратты талдай отырып, мен әлемдік қоғамдастық халықаралық терроризм проблемасына бей-жай қарамайтынын білдім. Ерік-жігер мен жағдайға қарамастан, әрқайсымыз террористердің құрбаны бола аламыз.

*(террористическая организация, запрещенная не территории РФ)

Әдебиеттер тізімі:

1. RIA.ru сайты, 11.09.2019 https://ria.ru/20190911/1558495751.html
2. Inform.kz сайты, 11.09.2019 https://www.inform.kz/kz/2001-zhyldyn-11-kyrkuyegindegi-terrorlyk-akti-kazakstandyktar-zhanetta-coydy-eske-aluda_a3564751
3. Rl-online.ru сайты, http://rl-online.ru/articles/2-04/435.html
4. Tass.ru сайты, 11.09.2021 https://tass.ru/spec/11_9
5. Рыженков А. Я. Экологический терроризм как глобальная проблема современности // Правовая парадигма. — 2017. — Т. 16. № 2.
6. Bbc.com сайты, 10.09.2019 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-49653233
7. Гекхан Бакык, Современная Международная Система Происхождения, Расширения, Причинности, 1. Издание, издательство "кактус", Стамбул, 2007, СС.337-342.