ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯНЫҢ РӨЛІ

АННОТАЦИЯ

Халықаралық қатынастар дегеніміз, әдетте, әлемдік қоғамдастықтың негізгі субъектілері арасындағы саяси, экономикалық, идеологиялық, құқықтық, дипломатиялық, мәдени, әскери және басқа да байланыстар мен қатынастардың жиынтығы деп түсініледі. Және осы салада дипломатияның қызмет ретінде атқаратын рөлі зор. Мақалада дипломатияның халықаралық қатынастардағы маңызы, оның тарихи тамыры, негізгі құралдары мен әдістері, сондай-ақ қазіргі кездегі дипломаттар кездесетін қазіргі қиындықтар мен проблемалар қарастырылады. Қазіргі әлемдегі дипломатияның рөліне және оның ұлттардың қауіпсіздігі мен өркендеуін қамтамасыз етудегі маңыздылығына ерекше назар аударылады.

Кілт сөздер: дипломатия; халықаралық қатынастар; келіссөздер; көпжақты дипломатия.

Дипломатия – бұл халықаралық қатынастардағы мақсаттарға жету үшін қарым-қатынас, келіссөздер және өкілдік ету тәжірибесі. Дипломатия, шын мәнінде, саяси қызмет және жеткілікті ресурстар мен шеберлік болған кезде ол биліктің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Оның басты мақсаты – мемлекеттерге күшке, насихатқа немесе заңға жүгінбестен өздерінің сыртқы саясатының мақсаттарына жетуге мүмкіндік беру [5]. Бұған негізінен кәсіби дипломатиялық агенттер мен келісімдерді қамтамасыз етуге бағытталған басқа өкілетті тұлғалар арасындағы байланыс арқылы қол жеткізіледі. Ол сондай-ақ ақпарат жинау, ниеттерді түсіндіру және ізгі ниетті қалыптастыру сияқты жекелеген әрекеттерді қамтыса да, 1796 жылы британдық парламентші Эдмунд Берк барлық осы іс-шараларға "дипломатия" терминін енгізгенге дейін, кардинал Ришелье оларды "келіссөздер" деп жиі атайтыны таңқаларлық емес.

16 ғасырдың басында Батыс Еуропада ұлттық мемлекеттердің алғашқы тұжырымдамалары пайда болғаннан бастап, мұндай мемлекеттік бірліктер арасындағы байланыстардың қажеттілігі маңызды мәселелерді шешу үшін, сондай-ақ қазіргі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін айқын бола бастады. Осылайша, бірте-бірте және мемлекеттік масштабта басқа мемлекеттермен қарым-қатынастармен және ресми Мемлекеттік сыртқы саясатты қалыптастырумен айналысатын ұйымдық әкімшілік бірліктер құрылады, бұл жалпы бағыттарды, сондай-ақ тарихи, мәдени, ұлттық, әскери және нақты іс-әрекеттерді анықтау үшін ерекше қиын және жан-жақты міндет болып табылады. Осылайша, сыртқы саясат саласындағы нақты таңдау мен әрекеттерді жүзеге асыру дипломатияның түбегейлі көрінісі болып табылады – бұл ретте дипломаттың міндеті тек қандай да бір бұйрықтар мен нұсқаулықтарды орындаумен шектелмейді.

Дипломатия тұжырымдамасы және оны халықаралық қатынастарда қолдану даулы мәселе болды. Бұл қайшылық ішінара осы тақырып қарастырылатын тұжырымдамалық шеңбердің нәтижесінде пайда болды. Гарольд Николсонның [1] пікірінше, дипломатия – "халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтай отырып, ұлттық мүдделерге сәйкес әрекет ету қабілетіне негізделген мемлекеттер арасындағы қатынастарды құру өнері мен ғылымы".

Дипломатияның халықаралық қатынастарда алатын рөлін сипаттау үшін, бұл саланың негізгі қызметтерін атап өткен жөн. Халықаралық қатынастардағы дипломатияның функцияларын дипломаттар орындайды. Әдетте, дипломаттарға мүмкіндігінше көп шетелдік үкіметтермен тұрақты және функционалды қатынастарды сақтау және мемлекетаралық келіспеушіліктерді күш қолданбай шешу жауапкершілігі жүктеледі [3]. Дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы Вена конвенциясының 3-бабына сәйкес дипломатиялық миссияның негізгі функциялары ретінде қабылдаушы мемлекетте жіберуші мемлекеттің және оның азаматтарының мүдделерін халықаралық құқық рұқсат ететін шектерде қорғау, жіберуші мемлекеттің атынан қабылдаушы мемлекеттің үкіметтерімен келіссөздер жүргізу, қабылдаушы мемлекетіндегі оқиғалардың шарттары мен дамуын барлық заңды құралдармен анықтау және бұл туралы өкілдігін жіберген мемлекеттің үкіметіне хабарлау, жіберуші мемлекет пен қабылдаушы мемлекеті арасындағы достық қатынастарға жәрдемдесу және олардың экономикалық, мәдени және ғылыми байланыстарын дамыту секілді қызметтер атап көрсетілген.

Яғни, дипломатия – халықаралық қатынастардағы бейбітшілікті, реттілікті сақтап тұруға көмектесетін маңызды құрал деп түсіне аламыз. Халықаралық қатынастардағы дипломатияның рөлін және маңыздылығын жекешелеген салалардың мысалында түсіне аламыз. ХХ ғасырдың екінші жартысында халықаралық мәселелерді шешу дипломатияның негізгі функциясына айналды. Жақында ғана сыртқы саясаттың негізгі құралы қатаң күш болып саналса: әскери күш, экономикалық және техникалық әлеует, бүгінде ядролық қару мен экономикалық табысқа ие болудан гөрі әсер етудің маңызды факторы елдің идеологиялық сенімділігі мен мәдени тартымдылығы болып табылады [3]. Келіссөздердің маңыздылығы туралы айта отырып, олардың қақтығыстарды шешудегі ерекше рөлін атап өткен жөн.

Мысалы, 1972 жылы АҚШ президенті Ричард Никсон мен ҚХР Төрағасы Мао Цзэдун Бейжіңде кездесіп, екі ел арасындағы дауларды талқылады. Кездесу нәтижесінде Шанхай коммюникесіне қол қойылды, ол АҚШ пен Қытай арасындағы шиеленісті азайтуға көмектесті, сонымен қатар осы екі ел арасында дипломатиялық қатынастар орнатты [4].

Дипломатияның қақтығыстарды шешудегі тағы бір тарихи мысалы ретінде 1953 жылы Америка Құрама Штаттары, КХДР және Қытай Корея соғысын аяқтаған Кореядағы соғысты тоқтату туралы келісімге қол қойғанын атап өтуге болады. Қол қойылған келісім мемлекеттер арасындағы қақтығысты шешуге көмектесті және Корей түбегінде бейбітшілік орнады[4].

Халықаралық дауларды шешудің ескі әдісі болып табылатын сот дауларды шешудің дипломатиялық әдістерінің екіншісі болып табылады. Бұл әдіс Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана айтарлықтай дамыды. Осы әдіске сәйкес Халықаралық сот төрелігінің тұрақты Палатасы құрылды, оның орнына екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі органы болып табылатын халықаралық сот келді. Біріккен Ұлттар ұйымына мүшелік автоматты түрде сот жарғысын сақтауды көздейді. БҰҰ Халықаралық соты ұлттар арасындағы дауларды шешеді.

Соңғы онжылдықтағы әдебиеттерде дипломатияға қандай да бір жолмен әсер ететін қазіргі әлемнің басқа да ерекшеліктері көрсетілген. Дегенмен, саяси өмірдің параметрлерін анықтайтын жалпы даму факторы бар сияқты. Халықаралық қатынастардың қазіргі дамуы турбуленттілік кезеңін, белгісіздік, қайшылықтар дәуірін бастан кешуде.

Жаһандану бүкіл адамзат қауымдастығының экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени қатынастарын қамтуды қамтиды. Сондай-ақ, жаһанданумен ұлттық (мемлекеттік) шекаралардың ашықтығы (ашықтығы), құндылық белгілерін әмбебаптандыру, ішкі және сыртқы саясат арасындағы шекараның жоғалуы сияқты тенденциялар тығыз байланысты екендігімен келісуге болады. Жаһандану үдерісімен бірге халықаралық қатынастардың дамуына теріс әсер ететін жаңа тенденциялар пайда болуда:

1. трансұлттық корпорацияларға бейбітшілікті толық бағындыру қаупі;

2. ең бай және кедей елдер мен әлеуметтік топтар арасындағы алшақтықты тереңдету;

3. терроризмнің жаһандануы, ұлттық мәдениеттердің, тілдердің ығыстырылуы және жойылуы және т. б.

Осыған байланысты халықаралық қатынастарды реттеудегі дипломатияның көпжақты институттарының рөлі артып келеді. Мысалы, бұрын көпжақты келіссөздер белгілі бір елдер арасындағы проблемалардың тар шеңбері бойынша жүргізілді. Жаһандық проблемалардың бүкіл әлемге таралуы және ХХ ғасырдың аяғында көптеген жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы дипломатиялық тәжірибеде бірқатар жаңа қиындықтардың пайда болуына әкелді.

Бүгінгі таңда әлемдік саясатқа «жаңа акторлар» белсенді араласуда, олар әлемдік оқиғалардың барысына тікелей әсер ете бастайды. Осы арада жаңа үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдар, аймақтық және субаймақтық экономикалық, саяси және басқа топтар туралы айтып өту қажет.

Жаһандану жағдайындағы көпжақты дипломатия туралы айтатын болсақ, ең алдымен, олар дәстүрлі түрде мемлекетаралық қатынастарды орнатумен және қолдаумен айналысқан ресми дипломатияны білдіреді. Алайда, жоғарыда айтылғандай, жақында халықаралық қатынастарға болашақ әлемдік тәртіптің қалыптасуына айтарлықтай әсер ететін мемлекеттік емес қатысушылар (үкіметтік емес ұйымдар, ТҰК, түрлі қауымдастықтар, мүдделер топтары, фирмалар, банктер және т.б.) белсенді араласуда [2, 258]. Сонымен, әлемдік саясат саласындағы танымал маман Дж. Розенау «мемлекеттер және сәйкесінше ресми дипломатия өздерінің билік өкілеттіктерін жоғалтуда [2, 258] және әлемдік аренада негізінен инерция бойынша жетекші рөл атқарады» деп атап өтті.

Халықаралық қатынастардың осындай жағдайында көпжақты дипломатияның рөлі зор. Көпжақты дипломатияның бір мысалы ретінде ЕҚЫҰ-ны атап көрсетсе болады. Мысалы, посткеңестік кеңістіктегі қақтығыстарды шешуге ЕҚЫҰ-ның тікелей қатысуы туралы айтатын болсақ, онда келесі реттеу тетіктерін бөліп көрсетуге болады: Таулы Қарабақ қақтығысын шешуге арналған ЕҚЫҰ-ның Минск тобы; Грузиядағы қақтығысушы тараптар арасындағы келіссөздерді жеңілдетуге арналған Грузиядағы ЕҚЫҰ миссиясы; Приднестровье қақтығысын шешу жолдарын іздейтін Молдовадағы ЕҚЫҰ миссиясы. ЕҚЫҰ 1992 жылғы 24 наурыздан бастап 1994 жылғы желтоқсанда Таулы-Қарабақ қақтығысын реттеуге қатысты. ЕҚЫҰ-ның Будапешт саммитінде Минск тобының тең төрағалары институтын құру туралы шешім қабылданды [6].

Қорытындылай келе, халықаралық қатынастар тарихында жалпы «дипломатия» ұғымы қалыптасқанынан бастап, бұл қызметтің жаһандық қатынастарды реттеудегі рөлі зор екенін атап өту маңызды. Мақала барысында дипломатияның жалпы ұғым ретінде қалыптасуына тоқтала отырып, оның қызметтерінің қазіргі таңда атқаратын рөлі аталып өтілді. Келіссөздер дипломатияның маңызды құралы ретінде қақтығыстарды, жанжалдарды шешуде айтарлықтай орын алады. Келіссөздерден бөлек, кикілжіңдерді шешудің бірден бір дипломатиялық әдісі ретінде Халықаралық соттың да қызметі сипатталды.

Жалпы, дипломатия мемлекеттерге және халықаралық аренаның басқа қатысушыларына ортақ тіл табуға және диалог пен келіссөздер арқылы мәселелерді шешуге көмектесетін халықаралық қатынастардағы қажетті құрал болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Nicolson, H.  Diplomacy. Oxford University Press, 1963.
2. Rosenau J. N. Material and Imagined Community in globalized space // Globalization and Regional Communities: Geoeconomic, Sociocultural and Security Implications for Australia. Toowomba (Australia), 1997.
3. Зонова Т. В. Современная модель дипломатии: истоки становления и перспективы развития: учеб. пособие / МГИМО (У) МИД России. М.: РОССПЭН, 2003.
4. Ибрагимов Т.К. Роль дипломатии в урегулировании международных конфликтов. Вестник МГИМО Университета, 2019, 11(4), 8-16.
5. Швецов, Ю.В. Дипломатия как инструмент внешней политики государства. Вестник Московского государственного университета имени М.В. Ломоносова. Серия 25: Международные отношения и мировая политика, 2018, 1, 67-76.
6. Шустов В. В. Деятельность ОБСЕ в 1990–2000 гг. // Хельсинкский процесс в советской / российской внешней политике: 1975–2000 гг.: сб. ст. на основе материалов «круглого стола» / Дип. академия МИД РФ. М., 2015.