ОҚУШЫҒА БАҒДАРЛАНҒАН ОҚЫТУ ӘДІСІН МЕКТЕП ХИМИЯ ПӘНІ АЯСЫНДАҒЫ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛИЧНОСТНО-ОРИЕНТИРОВАННОГО МЕТОДА ОБУЧЕНИЯ ПО ШКОЛЬНОЙ ХИМИИ

Камзабекова Айнұр Мұхамеджанқызы

магистрант, факультет химии и химических наук, Казахский Национальный Университет имени Аль-Фараби,

Казахстан, г. Алматы

Назаркулова Шолпан Нурлановна

научный руководитель, канд. хим. наук, Преподаватель кафедры общей и неорганической химии, Национального университета имени аль-Фараби

Казахстан, г. Алматы

АҢДАТПА

Білім беру саласында мұғалімге бағытталған әдістерден, оқушыға бағытталған әдістерге қарай айқын қозғалыс байқалады. Бұл өсу химия пәнінің жанынанда жай өткен жоқ, себебі жай механикалық есте сақтау қабілеті пәнді түсіну және сабақ барысында белсене қатысу үшін жеткіліксіз. Бұл мақала химия сабағында оқушыға бағдарланған оқыту әдісін тереңірек үңіліп, оның артықшылықтарын, әдістерін және практикалық қолдану арқылы оқушылардың оқу үлгеріміне деген әсерін зерттейді және оқушыға бағдарланған оқыту әдісі бар сабақтардың, мұғалімге негізделген, яғни дәстүрлі оқыту әдісі қолданылған сабақтардан айырмашылығын көрсетеді. Оқушыға бағытталған оқыту әдістерінің артықшылықтарынан бөлек, кемшіліктері де көрсетіледі.

AННОТАЦИЯ

В сфере образования произошел заметный переход от методов, в большей степени ориентированных на учителя, к методам, ориентированным на учащихся. Этот рост особенно заметен в таких предметах, как химия, где механическая память часто недостаточна для понимания и участия. В данной статье рассматривается идея личностно-ориентированного обучения на уроках химии, рассматриваются ее преимущества, методы и влияние на академическую успеваемость посредством практического применения, а также показана разница между классами с личностно-ориентированным методом обучения и классами с традиционным методом обучения. Помимо преимуществ личностно-ориентированного метода обучения, ориентированных на учащихся, показаны и его недостатки.

Кілт сөздер: оқушыға бағдарланған оқыту әдісі; альфа, бета, гамма деңгейінің оқушылары; оқу сапасы; бәсекеге қабілеттік; сыни ойлау; мотивация; әдістеме.

Ключевые слова: личностно-ориентированный метод обучения; студенты альфа, бета, гамма; качество образования; конкурентоспособность; критическое мышление; мотивация; методология.

Кіріспе

Оқушыға бағдарланған оқыту, яғни оқушыға бағытталған білім беру, оқытудың назарын мұғалімнен оқушыға ауыстыратын оқыту әдістерін кеңінен қамтиды. Түпнұсқа қолдануда оқушыға бағытталған оқыту оқушының дербестігі мен тәуелсіздігін [1], білім беру жолындағы жауапкершілікті, дағдыларды оқушылардың қолына беру арқылы және белгілі бір пәнді қалай меңгеру керектігін негіздеу арқылы дамытады. [2; 3; 4]

Оқушыға бағытталған оқыту- теориясы мен тәжірибесі жаңа ақпарат пен бұрынғы тәжірибенің көпірін құрудағы оқушының  рөліне баса назар аударатын конструктивті оқыту теориясына негізделген. [5]

Оқушыға бағытталған оқыту-бұл оқушылардың оқу процесіне белсене қатысып, оқу сапасын арттыруға бағытталған оқыту әдісі.

Оқушыға бағытталған оқыту тәсілінде баса назар мұғалімнен оқушыға ауысады, ал мұғалім ақпарат таратушы емес, оқыту процесінің көмекші құралы ретінде әрекет етеді. Бұл «мұғалімге бағытталған оқыту» деп аталатын дәстүрлі білім беруге қарама- қарсы әдіс. «Мұғалімге бағытталған оқыту»  мұғалімді бірінші кезекте «белсенді» рөлге орналастырады, ал студенттер «енжар», қабылдаушы рөлін атқарады. Керісінше, оқушыға бағытталған оқыту студенттерден өз оқуының белсенді, жауапты және өзіндік қарқыны бар қатысушыларды талап етеді. [6] Бұл оқушылардың сыни ойлауын, шығармашылығын және өзін-өзі оқытуын ынталандыруға бағытталған білім берудің прогрессивті тәсілі ретінде қарастырылады. Одан бөлек оқушыларды келешек өмірге, яғни Жоғарғы Оқу орны қабырғасында білім алуға, дербес әрекет етуге баулиды. Жоғарғы оқу орындарының студенттері білімді өз беттерінше, іздену арқылы алады. Сондықтан мектеп бітірушілеріне алғашқы уақыт бұл жүйеге үйрену қиындық туғызады. Не себепті? Өйткені оқушылар мектеп қабырғасында ақпаратты тек мұғалімнен алып, сол ақпаратпен ғана шектеледі. Мұғалімнің жүргізетін автономиялық әдісі әсерінен оқушылардың функционалдық сауаттылығы, шығармашылық қабілеті төмендейді.

Оқушыға бағытталған оқыту әдісі оқушылардың автономиясын, белсенді оқытуын және оқушылардың бірегей қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әртүрлі оқыту тәсілдерін пайдалануды көрсетеді.

Джон Дьюи, Жан Пиаже және Лев Выготский сияқты теоретиктердің ұжымдық жұмыстары студенттердің қалай оқитынына бағытталып, оқушыға бағытталған оқытуға көшу туралы пайымдылды . Дьюи прогрессивті білім берудің жақтаушысы болды және ол оқытуды белсенді процеске айналдыру арқылы оқытуды әлеуметтік және тәжірибелік процесс деп санады, өйткені балалар әрекет ету арқылы үйренеді. Ол оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға және шынайы әлем мәселелерін шешуге үйренетін сыныптағы оқушыларды болашаққа дайындаудың ең жақсы тәсілі деп есептеді.[5]

Карл Роджерстің жеке тұлғаны қалыптастыру туралы ойлары да оқушыға бағытталған оқытуға ықпал етті. Роджерс «мінез-құлыққа (және білімге) айтарлықтай әсер ететін жалғыз оқу - бұл өзін-өзі ашу» [7] деп жазды. Мария Монтессори сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалар бұрын ұсынылған іс-әрекеттермен дербес өзара әрекеттесу арқылы білім алатын оқушыға бағытталған оқытудың бастаушысы болды.

«Құрдас- құрдаспен» өзара әрекеттесу арқылы бірлескен ойлау білімнің ұлғаюына әкеледі. Мұғалімді әріптестік деңгейге жақындатқанда білім мен оқу жақсарады, бұл оқушыға және жалпы сыныпқа пайда әкеледі. Лев Выготскийдің проксимальды даму аймағы (ПДА) теориясына сәйкес, оқушылар әдетте бір-бірімен ауыспалы түрде білім алады. Тәуелсіз ойлау дағдыларын дамытуда скаффолдинг маңызды. Выготский былай деп жариялайды: «Қол жеткізген даму деңгейлеріне бағытталған оқыту баланың жалпы дамуы тұрғысынан тиімсіз. Ол даму процесінің жаңа кезеңін мақсат тұтпайды, керісінше бұл процестен артта қалады»[8].

Оқушыға бағытталған оқыту мен мұғалімге бағытталған оқыту арасындағы ең маңызды айырмашылықтардың бірі бағалау болып табылады.[9] Оқушыға бағытталған оқыту әдетте мұғалімге бағытталған оқытуға қарағанда, формативті бағалауды жиынтық бағалауға қарағанда басымырақ қамтиды.[10] Оқушыға бағытталған оқытуда оқушылар өз оқуын бағалауға қатысады. [11] Бұл оқушылардың өз білімдерін қалай көрсету керектігін шешуге қатысады дегенді білдіреді. Оқыту мен мотивацияны қолдайтын бағалауды дамыту оқушыға бағытталған тәсілдердің табысты болуы үшін маңызды.

Оқушыға бағытталған оқытудың артықшылықтары.

Оқушыға бағытталған оқытудың көптеген артықшылықтары бар, олардың кейбіреулері мыналарды қамтиды:

Оқушылардың белсенділігінің артуы: оқушылар оқу процесіне белсенді қатысқан кезде оқуға көбірек тартылады және ынталандырылады.

Сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін жақсарту: оқушыларға бағытталған оқыту оқушыларды өз бетінше ойлауға және материалға күмәндануға шақыру арқылы сыни ойлау дағдыларын жақсартуға көмектеседі.

Оқушылар өздерінің қызығушылықтарын зерттеуге және оқу процесін өз бетінше басқаруға мүмкіндік алған кезде шығармашылықпен және жаңашылдықпен айналысуы ықтимал.

Оқушылардың дербестігі оқушыларға бағытталған оқытуға көбірек көңіл бөледі, бұл оқушыларға өздігінен білім алу қабілеттерін және өз білімі үшін жауапкершілік сезімін дамытуға көмектеседі.

Оқушылардың мотивациясының жоғарылауы: оқушыларға оқу процесін өз бетінше басқаруға және оқығандарының маңыздылығын түсінуге мүмкіндік берілгенде, олар оқуға бейім болады.

Оқушыға бағытталған оқыту – кемшіліктері.

Оқушыға бағытталған оқытудың көптеген артықшылықтары болғанымен, кейбір ықтимал кемшіліктерді де ескеру қажет. Олар:

- іске асырудағы қиындықтар: оқушыларға бағытталған оқытуды жүзеге асыру қиын болуы мүмкін, өйткені ол мұғалімдерден оқыту әдістерін, бағалау тәсілдерін және сыныпты басқару тәжірибесін өзгертуді талап етеді;

- мұғалімнің шектеулі бақылауы: оқушыларға бағытталған оқыту оқушыларға көбірек жауапкершілік жүктейтіндіктен, мұғалімдер сыныпта аз әсер етуі мүмкін. Бірақ бұл да толықтай кемшілікке жатқызу дұрыс емес.

Материалдар мен әдістері

Оқушыларға  бағытталған оқытуды жүзеге асыру үшін қолдануға болатын көптеген стратегиялар бар, бірақ олардың арасындағы көп қолданысқа ие түрлері ол:

- оқушыларды оқу процесіне тарту үшін практикалық сабақтарға, топтық жобаларға және пікірталастарға қатысуға шақыру.

- сұранысқа негізделген оқыту: бұл тәсіл оқушыларға жауапты табу үшін сыни ойлау дағдылары мен ғылыми әдістерді пайдалана отырып, мәселені немесе сұрақты өз бетінше зерттеуге шақырылатынын көрсетеді. Мысалы, 7- сынып аясындағы қызық химия пәнінің сабақтарының бірінде матадағы дақтарды кетіру кезінде әртүрлі тазалау құралдарының тиімділігін тексеру тақырбы талқыланды;

- бірлескен оқыту: бұл әдіс оқушыларды тапсырма немесе жоба бойынша жұмыс істеу үшін біріктіруді қамтиды. Мысалы ауызша тақырып бойынша оқушылар топтарға бөлініп, презентациялар, тақырып бойынша сұрақтар дайындап өз сыныптастарын бағалады;

- проблемалық оқыту: бұл тәсілмен оқушыларға нақты проблема немесе жағдай ұсынылады, бұл олардың шешімін табу үшін химия туралы білімдерін пайдалануды талап етеді. Мысалы, 7- сынып бағдарламасындаға ауа құрамы тақырыбы бойынша, жаһандық ауаның ластануы проблемасы көтерілді. Оқушылардан өндіріс орындарынан бөлінетін химиялық заттардың қоршаған ортаға әсері жайлы сұралды;

- төңкерілген сынып: бұл әдіс оқушыларға сыныптан тыс көру үшін бейнежазбалар немесе оқулар сияқты оқу материалдарын беруді қамтиды. Содан кейін сабақ уақыты талқылау, мәселелерді шешу және практикалық сабақтар үшін қолданылады. Мысалы,  оқушыларға белгілі бір тақырып бойынша бейне дәріс берілді, содан кейін сабақ уақытын осы тақырыпқа қатысты пікірталас немесе зертханалық жұмыс жүргізу үшін пайдаланылды;

- жобаға негізделген оқыту: бұл әдіс оқушыларға тақырыпты терең зерттеуге мүмкіндік беретін жобада жұмыс істеуге ұзақ уақыт беруді қамтиды. Оқушылар тамақ химиясына қатысты ғылыми жобада жұмыс істей алады, пісіру кезінде пайда болатын химиялық реакцияларды немесе әртүрлі ингредиенттердің тағамдық құндылығын зерттей алады. Мысалы практикалық эксперимент кезінде, 7- сынып оқушыларымен, зертханалық жұмыс кезінде крахмалға сапалық реакцияны картопты қайнатып, одан алынған суға йод қосу арқасында, йодтың қоңырқай  түсінің қатты көгілдір түске боялуын жүргіздік. Қарапайым реагенттердің арқасында оқушыларға химиялық реакцияның белгілері практика жүзінде түсіндірілді.

Басқа әдістерден бірден- бір айырмашылығы технология қолданысын міндеттемейді. Технология студенттерге бағытталған оқытуда пайдалы құрал болуы мүмкін, бірақ ол міндетті бөлшегі емес. Оқушыға бағытталған оқытудың маңызды ерекшелігі-ол оқу тәжірибесін оқушының өзіне бағыттайды, оған көбірек автономия береді яғни оның оқуын өзі басқаруға мүмкіндік береді.

Технология студенттерге әртүрлі оқу ресурстары мен құралдарына, соның ішінде онлайн оқу материалдарына, интерактивті модельдеулерге және виртуалды ынтымақтастық құралдарына қол жеткізуге мүмкіндік беру арқылы осы стратегияны қолдауға көмектеседі. Дегенмен, айтылып өткендей бұл міндетті емес.

Оқушылардың алға жылжуының диагностикасы деңгейлік, жобалық және зертханалық тапсырмалардың нәтижесі мен оқушылардан алынған сауалнама нәтижесінде шығарылды.

Барлығы 77 оқушы қатысты.

7-б сыныбында оқушыға бағытталған оқыту әдісі оқу жылының басында енгізілді. 7-в сыныбында 1-тоқсан дәстүрлі оқыту жүйесі, 2-тоқсанда оқушыға бағытталған оқыту енгізілді. 7-г сыныбында оқу жылының басынан бастап дәстүрлі оқыту жүргізіледі.

1-кесте.

7-сыныптардың 1-тоқсан бойынша үлгерімі

2-кесте.

7- сыныптардың 2-тоқсан бойынша үлгерімі

Атап өтілгендей оқушыға бағдарланған оқыту, оқушылардың оқу белсенділігі мен автономиясын арттырғанның өзінде де, бұл сабақ беруші мұғалімнен мүлдем жауапкершілікті алып тастайды деген сөз емес. Яғни сабақ беруші мұғалім мүлдем ештеңе істемейді, жаңа тақырып түсіндірмей, барлық жауапкершілікті оқушылардың өзіне артып қоюмен теңестірілмейді. Бірақ мұғалімге артқан жүктің жеңілдеуіне және оқу сапасының артуына алып келеді.

Теория жүзінде барлығы оңай әрі қарапайым болып көрінеді. Оқушының зейіні, оқуға деген белсенділігі артады делінді. Ал практика жүзінде бұл қалай болар екен деген сұрақ еріксіз туындайды. Сондықтан мысал ретінде қарастырайық.

Ең бірінші кезекте сынып мониторингі жүргізіледі. Соның нәтижесінде оқушыларды 4 топқа бөлінеді. Олар альфа (5), бета (4), гамма (3) немесе дельта (2) деңгейінің оқушылары болуы мүмкін. Ескеретін бір жайт, ол – сыныптағы альфа және бета оқушыларының саны, бета, гамма, дельта оқушыларын қосқандағы саннан аз болса, бұл әдісті сол сыныпқа енгізу ешқандай нәтиже бермейді. Сынып оқушыларының деңгейі анықталғаннан кейін, алған нәтиже жоғарыда айтылғандай болса, келесі кезекте сыныптың альфа оқушыларының санын көтерумен жұмыс жасалынады. Ол келесі жолмен іске асады. Сабаққа күнделікті жасап жүрген ҚМЖ-ға (қысқа мерзімдік жоспар) өзгеріс енгізу. [12]

Альфа, бета оқушыларының санын арттырудан кейін оқушыға бағдарланған оқыту әдісі қолданылады.

Оқушыға бағдарланған оқыту әдісі № 153 гимназияның 7 Б, 7 В, 7Г сыныптарымен, химия пәні аясында өткізілді.

Химия пәні алғаш 7- сыныпта қосылады. Сондықтан баланың пәнді жақсы көруі, оқуы бұл пәнді түсіну немесе түсінбеуіне және өмірмен байланыстыруына байланысты.

Төменде 24- қараша 7-Б сыныбымен өткізілген сабақтардың бірі мысал ретінде берілген. Келесіде көрсетілген мысал өтілетін тақырыпта есептік талдау болған жағдайда ғана өткізіледі.

3- кесте.

Сабақ өту жоспары.

Нәтижелер және талқылау

Оқушыға бағытталған оқыту әдісін 7-Б сыныбына толықтай , 7-В сыныбына жартылай және 7-Г сыныбына мүлдем енгізбеу арқылы 2 тоқсан бойынша келесі нәтижелер алынды.

4-кесте. 1-тоқсан үлгерімі                               2-тоқсан үлгерімі

5-кесте. 7-б, 7-в, 7-г (кезекпен) 2 тоқсан бойынша көрсеткіштері.

7-Б сыныбында 1- тоқсан бойынша үздік оқушылар саны 8 болса, бұл көрсеткіш 2- тоқсанда 10-ға дейін көтерілді. Бета тобының оқушылар саны 6-дан 7-ге дейін көтерілсе, ал гамма оқушылар саны 7-ден 6-ға дейін және дельта оқушылар 1-ден 0-ге дейін төмендеді. Білім сапасы 58,33 %-дан 73,91%- ға дейін өсті.

Айтарлықтай өзгеріс 7-В сыныбында байқалады. Екі тоқсан ішінде альфа оқушылары 1-ден 5-ке, 5-тен 12-ге дейін көтеріліп, ал гамма оқушылар саны 18-ден 9- ға дейін және дельта 3- тен 0-ге дейін азаяды. Білім сапасы 22,22 %- дан, 65,39 % - ға дейін көтеріледі. Эксперименталдық бөлімнің қысқа болғанына қарамастан алынған көрсеткіш өте жақсы нәтижені көрсетті. Демек, оқушыға бағытталған оқыту жүйесі оқу процесінде оң нәтиже көрсетеді.

7-Г сыныбында алдыңғы екі сыныпқа қарағанда нәтиже тұрақтылығы байқалады. Себебі альфа деңгейінің оқушылар өзгеріссіз, ал бета тобында 9-дан 11-ге дейін ұлғаю және гамма тобында 13-тен 11-ге дейін түсу байқалады.

3-кестеде көрсетілген сабақ жоспары бойынша 7-Б сынып оқушыларының нәтижесі.

Қатысқан оқушылар саны- 23.

1. деңгейлік тапсырмалар бойынша 8 альфа деңгейінің, 8 бета деңгейінің оқушылары және 7 гамма деңгейінің оқушылары анықталды.
2. деңгейлік тапсырма бойынша 10 альфа, 9 бета, 4 гамма деңгейінің оқушылары анықталды.

 Альфа, бета оқушылары өсіп, гамма оқушыларының саны азайды.

Үш сыныптың ішінде 7- в сыныбынан сауалнама алынды. Себебі екі әдіс (дәстүрлі және оқушыға бағытталған) бойынша өткен сынып.

Сауалнама еркін форматты өткізілді. Қандай оқыту әдісі көбірек ұнағаны және не себепті ұнағандығы сұралынды.

20 оқушы оқушыға бағытталған оқыту жүйесін таңдады. 6 оқушы бейтарап позицияны ұстанды.

Оқушыға бағытталған оқыту жүйесін таңдаған оқушылар, аталған әдістің әлдеқайда қызықтырақ екенін айтты. Оған себеп үздік оқушыларға альфа атағы беріліп, басқаларға мұғалім ретінде сабақ беру оқушылар арасындағы бәсекені оятып, ойын түрінде қабылдағанын айтты. Одан бөлек оқушыларға презентация жасап, жаңа тақырыпты түсіндіріп, сыныптастарын бағалау ұнағандығын айтты.

Қорытынды

Оқушыға бағдарланған оқыту тек оқушының ғана емес, сондай-ақ мұғалімдердің уақыты мен энергиясын үнемдеуге, оқу процесіне қызықтыруға, оқушылардың қабілеттерін ашығу көмектесті. Бәсекеге қабілетті оқушылардың саны артты. Сыныптың ішіндегі ауызбіршілік, ынтымақтастық, оқушылардың дербестігі, сөйлеу мәнері, оқуға деген қызығушылығы, өзіне деген сенімділігі, жан-жақтылығы артты.

Әдебиеттер тізімі:

1. Jones, Leo The Student-Centered Classroom // Cambridge University Press. – 2007. – P. 2
2. Rogers, C. R. Freedom to Learn for the 80's // New York: Charles E. Merrill Publishing Company, A Bell & Howell Company. – 1983.
3. Pedersen, S., & Liu, M. Teachers' beliefs about issues in the implementation of a student-centered learning environment // Educational Technology Research and Development. – 2007 -P. 57-76.
4. Hannafin, M. J.; Hannafin, K. M. (2010). "Cognition and Student-Centered, Web-Based Learning: Issues and Implications for Research and Theory" (PDF). URl: https://web.archive.org/web/20210911072956if_/https://www.springer.com/cda/content/document/cda_downloaddocument/9781441915504-c1.pdf?SGWID=0-0-45-855998-p173924330
5. Crumly, Cari; Dietz, Pamela; d’Angelo, Sarah (November 1, 2014). Pedagogies for Student-Centered Learning: Online and On-Ground. Augsburg Fortress Publishers. URL: https://www.jstor.org/stable/j.ctt9m0skc?turn_away=true
6. Johnson, Eli (2013). URL: https://www.google.kz/books/edition/The_Student_Centered_Classroom/uQEEAQAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=isbn:1317919491&printsec=frontcover.
7. Kraft, R. G. Bike riding and the art of learning. In L. B. Barnes, C. Roland Christensen, & A. J. Hansen (Eds.), Teaching and the case method //Boston: Harvard Business School Press. – 1994 – P. 41
8. Vygotsky, L.S. (1980). URL: https://www.google.kz/books/edition/Mind_in_Society/u2PP6b0ddtoC?hl=ru&gbpv=1&dq=isbn:0674076699&printsec=frontcover Crumly, Cari (2014). URL: https://www.jstor.org/stable/j.ctt9m0skc?turn_away=true
9. Jahnke, Isa (2012). "A Way Out of the Information Jungle". In Coakes, Elayne (ed.). URL: https://www.google.kz/books/edition/Technological_Change_and_Societal_Growth/hiHOIsFycZcC?hl=ru&gbpv=1&dq=isbn:1466602015&printsec=frontcove
10. Вассерман Ф.Я. Технологиялық карталар // Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал. – 2016- С. 7