БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ НЕЙРОДИДАКТИКА: НЕЙРОҒЫЛЫМИ ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТАБЫСТЫ ДАМЫТУ

НЕЙРОДИДАКТИКА В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ: РАЗВИТИЕ УЧЕБНОЙ УСПЕШНОСТИ ЧЕРЕЗ НЕЙРОНАУЧНЫЙ ПОДХОД

Дуйсенбаева Майра Абдуллаевна

магистрант, Казахский национальный педагогический университет имени Абая,

РК, г. Алматы

Альмухамбетов Б.А.

д-р пед. наук, профессор, Казахский национальный педагогический университет имени Абая,

РК, г. Алматы

АҢДАТПА

Соңғы жылдары нейродидактикаға мидың қалай жұмыс істейтіні туралы ғылыми білімге негізделген оқытудың инновациялық тәсілі ретінде үлкен қызығушылық пайда болды. Қазіргі білім беру жүйесі білім беру процесінің тиімділігін арттыру мақсатында балалардың, әсіресе бастауыш мектеп жасындағы балалардың танымдық даму ерекшеліктерін ескеру қажеттілігімен бетпе-бет келіп отыр. Бұл тұрғыда нейродидактика балалардың нейрофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып оқытуды бейімдеуге мүмкіндік беретін, олардың оқу үлгерімі мен мотивациясын жақсартуға көмектесетін маңызды құрал болып табылады.

Нейродидактика оқытуды оңтайландыруға көмектесетін практикалық әдістерді ұсыну үшін неврология мен психологияның зерттеулеріне сүйенеді. Төменгі сыныптарда негізгі дағдылар мен дағдылар қалыптасып жатқанда оның рөлі ерекше. Нейродидактикалық тәсілдерді қолдану оқушылардың есте сақтауын, зейінін және ойлауын жақсарта отырып, олардың табысты оқуына қолайлы жағдай жасайды.

АННОТАЦИЯ

В последние годы наблюдается значительный интерес к нейродидактике как инновационному подходу к обучению, основанному на научных знаниях о работе мозга. Современная образовательная система сталкивается с необходимостью учитывать особенности когнитивного развития детей, особенно учащихся начальных классов, для повышения эффективности учебного процесса. В этом контексте нейродидактика выступает важным инструментом, который позволяет адаптировать обучение с учётом нейрофизиологических особенностей детей, способствуя улучшению их успеваемости и мотивации.

Нейродидактика основывается на исследованиях в области нейронаук и психологии, предлагая практические методы, которые помогают оптимизировать процесс усвоения знаний. В младших классах, когда закладываются базовые навыки и умения, её роль особенно значима. Использование нейродидактических подходов позволяет улучшить память, внимание и мышление учащихся, создавая благоприятные условия для их успешного обучения.

Түйін сөздер: Нейродидактика, оқу жүйесі, бастауыш мектеп оқушылары, оқу үлгерімі, ойлау, оқыту әдістемесі

Ключевые слова: Нейродидактика, образовательная система, учащиеся начальной школы, успеваемость, мышление, методы обучения.

Нейродидактика – неврология, психология және педагогиканың тоғысында пайда болған пәнаралық сала. Оның басты мақсаты – мидың ерекшеліктерін ескере отырып, оқу процесін оңтайландыру. Бұл тәсіл қабылдау, есте сақтау, зейін және ойлау процестерін басқаратын нейрофизиологиялық механизмдерді терең түсінуге негізделген, бұл оны әсіресе бастауыш сынып оқушыларын оқытуда тиімді етеді  [1, 170-180].

Нейродидактиканың ғылыми пән ретінде тарихы 20 ғасырдың аяғында, ми қызметінің оқуға әсері туралы алғашқы зерттеулер пайда болған кезден басталады. МРТ сияқты нейробейнелеу әдістерінің дамуы ғалымдарға ақпаратты ассимиляциялау кезінде мида болатын процестерді жақсырақ зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл зерттеулер мидың пластикалық екенін көрсетті, яғни оқу жағдайлары мен қоршаған ортаға байланысты өзгеріп, бейімделе алады. Нәтижесінде нейропластиканы ескеретін жаңа педагогикалық тәсілдер жасау қажеттілігі туындады – дәл осы негізде нейродидактика құрылады.

Нейродидактиканың негізгі ережелері оқытуды студенттердің миының қызмет ету ерекшеліктерін ескере отырып құрылымдау керек. Маңызды қағидалардың бірі – оқу-тәрбие процесін дараландыру, бұл әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін маңызды. Бұл жастағы балалар жоғары нейропластикамен сипатталады, олардың миы белсенді дамып келеді, оқу тәсілдері олардың танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келуі керек. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының зейіні әлі де тұрақсыз, сондықтан оқыту іс-әрекетті жиі өзгертуді және мидың әртүрлі аймақтарын ынталандыратын және білімді игеруді жеңілдететін мультисенсорлық әдістерді қолдануды қамтуы керек.

Нейродидактиканың мақсаттарының бірі – барлық когнитивті жүйелерді белсендіру арқылы табысты оқытуға жағдай жасау. Бұған есте сақтауды ынталандыру, шоғырлануды жақсарту және сыни ойлауды дамыту кіреді. Мысалы, сабақта көрнекілік пен интерактивті технологияларды қолдану оқушылардың оқу процесіне тереңірек қатысуына, көруді де, моторлы есте сақтауын да белсендіруге көмектеседі. Бұл әртүрлі сенсорлық арналарды белсендіруге негізделген оқыту жақсы оқуға әкелетінін көрсететін когнитивтік ғылым саласындағы зерттеулермен расталады.

Нейродидактика мен нейробиологияның байланысы оның оқу процестеріне жауап беретін мидың әртүрлі бөліктері қалай жұмыс істейтіні туралы ғылыми білімге негізделгендігінде көрінеді. Мысалы, нейродидактика жоспарлауға, өзін-өзі бақылауға және шоғырлануға жауапты мидың маңдай бөліктері басқа бөліктерге қарағанда балаларда баяу дамитынын ескереді. Бұл неліктен кіші жастағы оқушылардың зейінін ұзақ уақыт бойы сақтау қиынға соғатынын және оқуға икемді тәсілді қажет ететінін түсіндіреді. Сондай-ақ стресс пен шамадан тыс жүктеме гиппокамптың, ұзақ мерзімді есте сақтауға жауапты ми аймағының белсенділігін басу арқылы оқуға теріс әсер ететінін түсіну керек.

Кіші мектеп жасындағы баланың миында білім алуға тікелей әсер ететін ерекше сипаттамалар бар. Бұл жаста жоғары нейропластикалық - мидың қоршаған орта мен оқу әсерінен бейімделу және өзгеру қабілеті байқалады. Дегенмен, зейін, есте сақтау және ойлау сияқты когнитивтік функциялар әлі де дамып келеді, бұл оқуға белгілі бір шектеулер қояды [2, 104].

Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауы, әсіресе көру және есту қабілеті оқуда басты рөл атқарады. Олар көрнекі түрде немесе өзара әрекеттесу арқылы ұсынылса, ақпаратты оңайырақ меңгереді. Осы жастағы балалардың есте сақтау қабілеті де белсенді түрде қалыптасады, бірақ ұзақ мерзімді есте сақтау әлі де нашар дамыған, сондықтан білімді бекіту үшін жиі қайталау және әртүрлі сенсорлық арналарды пайдалану қажет.

Бастауыш сынып оқушыларының зейіні тұрақсыз және белсенділікті өзгерту және процеске қатысу арқылы мұғалімнен белсенді қолдауды қажет етеді. Бұл жаста ойлау абстрактіліге қарағанда нақтырақ, ол нақтылық пен практикалық мысалдарды қажет етеді.

Мидың даму ерекшеліктері оқу мотивациясын анықтайды: тапсырмалар олардың танымдық мүмкіндіктеріне бейімделіп, қызығушылықты оятса, балалар оңайырақ меңгереді. Нейродидактика осы ерекшеліктерді ескере отырып, табысты оқу үшін оңтайлы жағдай жасайды.

Нейродидактика оқытудың инновациялық тәсілі ретінде бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу процесін жақсартуға көмектесетін бірқатар әдістер мен әдістерді ұсынады. Нейробиологиялық зерттеулер мен миды түсінуге негізделген бұл әдістер есте сақтау, назар аудару және ойлау сияқты когнитивті функцияларды дамытуға бағытталған. Нейродидактиканың маңызды аспектілері оқытуды дифференциациялау, мультисенсорлық тәсілдерді қолдану, оқу үдерісін даралау және мидың нейропластикасын қолдау болып табылады. Бұл құралдар балалардың миының дамуын ескеретін және оқу нәтижелерін жақсартатын тиімді оқыту стратегияларын жасауға мүмкіндік береді [3, 252].

Оқытуды саралау әр оқушының дайындық деңгейіне, жеке қабілеттері мен қажеттіліктеріне байланысты оқу процесін бейімдеуді көздейді. Бұл тәсіл балалардың когнитивті даму деңгейлері әр түрлі болуы мүмкін бастауыш мектепте маңызды рөл атқарады. Саралау мұғалімдерге сабақтың мазмұны мен өткізу әдістерін өзгертуге мүмкіндік береді, осылайша барлық оқушылар өздерінің когнитивтік айырмашылықтарына қарамастан тиімді оқи алады.

Дифференциацияның негізгі принциптерінің бірі – тапсырманың өзгермелілігі. Мысалы, сыныпта есте сақтау қабілеті мен зейіні әртүрлі оқушылар болса, мұғалім оларға әр түрлі қиындықтағы тапсырмаларды ұсына алады. Есту есте сақтау қабілеті жақсы дамыған балалар үшін материалды аудиожазба немесе ауызша тапсырмалар түрінде беруге болады. Бұл ретте көру қабілеті жоғары балалар графиктерді, кестелерді және көрнекі диаграммаларды пайдалана алады. Бұл әрбір балаға ақпаратты қабылдаудың ең қолайлы әдісін таңдауға және өз жұмысын жақсартуға мүмкіндік береді.

Нейродидактикада мультисенсорлық тәсілдер маңызды рөл атқарады, өйткені олар бір уақытта бірнеше сенсорлық арналарды қамтиды, бұл ақпаратты жақсы ассимиляциялауға ықпал етеді. Бұл әдістер әсіресе зейін, есте сақтау және қабылдау сияқты әртүрлі танымдық қызметтері әлі де белсенді дамып келе жатқан бастауыш сынып оқушылары үшін пайдалы. Әртүрлі сенсорлық арналарды - көру, есту, тактильді сезімдерді белсендіру арқылы мұғалім мидың әртүрлі аймақтарын ынталандырады, бұл балаларға ақпаратты есте сақтауға және тиімдірек өңдеуге көмектеседі.

Көп сенсорлық әдістерді сәтті қолданудың мысалы ретінде грамматика мен математиканы оқытуды айтуға болады. Математика сабақтарында балалар математикалық операцияларды көріп қана қоймай, физикалық сезіну үшін таяқшалар, текшелер немесе геометриялық фигуралар сияқты әртүрлі тактильді заттарды пайдалана алады. Бұл оларға абстрактілі ұғымдарды жақсы түсінуге және есте сақтауға көмектеседі. Көру және тактильді ынталандыруды бір мезгілде қолдану мидың визуалды және қозғалыс аймақтарын белсендіреді, бұл оқу процесін тиімдірек етеді.

Индивидуализация нейродидактиканың тағы бір маңызды аспектісі болып табылады. Ол оқу-тәрбие процесін әрбір баланың дайындық деңгейін, танымдық қабілеттері мен қажеттіліктерін ескере отырып, оның жеке ерекшеліктеріне бейімдеуді көздейді. Бастапқы сыныптарда балалардың миы әртүрлі қарқынмен дамиды және олардың ақпаратты қабылдау қабілеттері айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін. Жекешелендіру әр оқушыға өз қарқыны мен қиындық деңгейінде оқуға көмектеседі.

Даралауды табысты жүзеге асыру үшін мұғалімдер оқушылардың қазіргі білім деңгейлерін ғана емес, сонымен қатар олардың зейін, есте сақтау, ой қорыту сияқты танымдық қабілеттерін де ескеруі қажет. Мысалы, абстрактілі ойлауы дамыған балаларға ақпаратты талдау мен синтездеуді қажет ететін тапсырмаларды ұсынуға болады. Бұл ретте когнитивті қызметі нашар дамыған балалар үшін негізгі дағдыларды нығайтуға бағытталған қарапайым тапсырмаларды ұсынуға болады. Бұл әдіс әр оқушының қабілеті мен қарқынына қарай дамуына мүмкіндік береді, бұл олардың табысты оқуына ықпал етеді.

Нейропластиканы қолдау студенттерді мидың әртүрлі аймақтарын ынталандыратын әрекеттерге үнемі тартуды қамтиды. Мысалы, сабақтарда танымдық белсенділікті (есептерді шешу, ақпаратты есте сақтау) және қозғалыс белсенділігін (сурет салу, заттармен жұмыс) талап ететін тапсырмаларды қолдануға болады. Бұл мидың когнитивті және қозғалтқыш аймақтарын белсендіруге көмектеседі, бұл олардың дамуына ықпал етеді.

Сондай-ақ сабақта жүйелі түрде өзгеретін әрекеттер мидың белсенді болуына және оның нейропластикасын ынталандыруға көмектесетінін ескеру қажет. Мысалы, сабақта бірнеше кезең болса – лекция тыңдау, топта жұмыс істеу, практикалық тапсырмаларды орындау – бұл балаларға материалды жақсы меңгеруге көмектеседі, өйткені олар әр кезеңде мидың әртүрлі аймақтарын белсендіреді.

Практикада нейродидактика әдістерін әртүрлі пәндер сабақтарында сәтті қолдануға болады. Мысалы, математика сабақтарында балаларға математикалық ұғымдарды жақсы түсінуге және есте сақтауға көмектесу үшін санау таяқшалары немесе геометриялық пішіндер сияқты тактильді материалдарды қолдануға болады. Бұл материалдар балаларға тек көруге ғана емес, сонымен қатар заттарды ұстауға мүмкіндік береді, бұл олардың қабылдауы мен есте сақтау қабілетін жақсартады.

Тіл сабақтарында жаңа сөздер мен грамматиканы меңгеру үшін көп сенсорлық тәсілдерді қолдануға болады. Мысалы, студенттер бір уақытта аудио жазбаларды тыңдай алады және сөздерді жаза алады, бұл есту және моторлық жадыны белсендіреді. Сондай-ақ, сіз балаларды бірнеше сенсорлық арналар деңгейінде білімді бекітуге көмектесетін, олар оқып жатқан сөздерді бейнелейтін физикалық нысандарды жасауға шақыра аласыз.

Оқытуды даралау әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды қолдану арқылы қолданылуы мүмкін. Мысалы, математика сабағында оқушыларға қазіргі қабілеттеріне қарай әр түрлі қиындық деңгейіндегі есептер берілуі мүмкін. Жоғары деңгейлі оқушылар абстрактілі ойлауды қажет ететін күрделі есептермен жұмыс істей алады, ал оқуда қиындықтары бар балалар негізгі дағдыларды нығайтуға бағытталған қарапайым есептермен жұмыс істей алады.

Нейродидактиканың тиімділігін растайтын негізгі зерттеулердің бірін 2014 жылы Сара Блэквелл бастаған ғалымдар тобы жүргізді. Зерттеу нейропластиканың әсері және оны ынталандыратын тәсілдерді бастауыш мектеп оқушыларының оқу үлгеріміне әсері зерттелді. Экспериментке 1000-нан астам мектеп оқушылары қатысты. Нейропластикалық принциптерге негізделген бағдарламаларға қатысқан студенттер математика мен оқуда айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Зерттеу сонымен қатар нейродидактикалық әдістерді қолдану оқудың жақсырақ болуына ықпал етіп қана қоймай, ұзақ уақыт есте сақталатын фактілердің санын көбейтетінін көрсетті.

Тағы бір маңызды зерттеуді өз сабақтарында нейродидактикалық тәсілдерді пайдаланған невролог Джуди Уиллис жүргізді. Ол мультисенсорлық тәсілдер арқылы мидың әртүрлі бөліктерін белсендіретін әдістерді қолданды және ойын әрекеті арқылы оқушыларды оқу процесіне тартты. Уиллис өз зерттеуінде сабақтары нейродидактикаға негізделген студенттер бақылау тобымен салыстырғанда оқу үлгерімін 20%-ға жақсартқанын көрсетті. Сонымен қатар, деректер бұл студенттердің стресс пен емтихан мазасыздануын жақсы жеңе алғанын көрсетеді, бұл олардың академиялық жетістіктеріне ықпал етті [4, 194].

Оқу мотивациясы табысты оқудың маңызды аспектісі болып табылады және мұнда нейродидактика да жақсы нәтиже көрсетеді. Джонс Хопкинс университетінде жүргізілген зерттеу студенттердің мотивациясы мен нейродидактикалық әдістерді қолдану арасындағы байланысты зерттеді. Ғалымдар когнитивтік және қозғалыс процестерін ынталандыруға негізделген тәсілдер оқушылардың оқуға деген қызығушылығын айтарлықтай арттырады деген қорытындыға келді. Атап айтқанда, мультисенсорлық әдістерді қолдану, оқушыларды оқу үрдісіне және ойын тәсілдеріне белсенді қатыстыру мотивация деңгейінің 25%-ға артуына ықпал етті  [5].

Нейродидактиканы білім беру мотивациясында сәтті қолданудың мысалы ретінде Кэрол Двектің «өсу ақыл-ойы» концепциясымен жұмысы табылады. Ол өз зерттеулерінде өзіне деген сенімділікті және мидың тәжірибе арқылы өзгеру қабілетін дамытуға арналған тренинг студенттердің мотивациясын айтарлықтай арттыратынын анықтады. Нейропластика туралы оқытылған және когнитивті даму әдістерін үйреткен балалардың оқуға деген қызығушылығы жоғары болды және күрделі мәселелерді шешуде табанды болды [6, 276].

Алматы қаласындағы «Жоғары технологиялар академиясы» нейродидактиканы оқу үдерісіне сәтті енгізудің үлгісіне айналған мектеп. Бұл жеке мектеп оқушылардың 21 ғасырдағы сыни ойлау, шығармашылық, цифрлық сауаттылық және топта жұмыс істеу дағдылары сияқты дағдыларын дамытуға бағытталған. Ол балаларға тиімді оқуға және бүкіл оқу үдерісінде ынталы болуға көмектесу үшін нейродидактикалық тәсілдерді белсенді қолданады [7].

HTA-да оқу процесі нейродидактиканың негізгі ережелерін ескере отырып құрылады:

• Оқытуды дараландыру
• Жобаға бағытталған оқыту
• Мультисенсорлық тәсілдер
• АКТ қолдану

Тәжірибе көрсеткендей, нейродидактиканы HTA оқу процесіне енгізу оқушылардың үлгеріміне және мотивациясына оң әсер етеді. Мектеп тек академиялық білімге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-эмоционалды дамуға да назар аударады, бұл балаларға сенімдірек, оқуда табанды және ынталы болуға көмектеседі. HTA-да қатты алға тартылатын аспектілердің бірі когнитивті икемділік пен шығармашылық болып табылады. Студенттер жаңа идеяларды тудыруды және инновациялық шешімдерді іздеуді талап ететін жобаларға үнемі қатысады. Бұл математика және тіл сияқты дәстүрлі мектеп пәндеріндегі үлгерімді жақсартуға ғана емес, сонымен қатар оқушыларды заманауи әлемнің сын-қатерлеріне дайындауға көмектеседі. Нейродидактика аясындағы жобалық әдіс мидың шығармашылық ойлауға және мәселені шешуге жауапты аймақтарын ынталандырды, бұл білімді терең меңгеруге ықпал етті. Сонымен бірге студенттер топпен жұмыс жасап, қарым-қатынас пен топта жұмыс істеу дағдыларын дамытуға ықпал етті.

Алматыдағы «High Tech Academy» нейродидактиканың оқу үдерісіне сәтті кіріктірілуінің мысалы болып табылады. Оқытуды даралау, жобалық және мультисенсорлық тәсілдерді қолдану, сондай-ақ технологияларды белсенді енгізудің арқасында мектеп оқушылары жоғары оқу нәтижелерін көрсетіп, білім алуға ынталы. Бұл тәсіл балалардың танымдық және әлеуметтік дағдыларын дамытуға көмектеседі, оларды болашақ табысқа дайындайды.

Әдебиеттер тізімі:

1. Дубовицкая Т. Д. Нейропсихологический подход — мейнстриминг современного образования // Осознание культуры — залог обновления общества. Перспективы развития современного общества: мат-лы XXI всерос. науч.-практ. конф. Севастополь, 10-11 апреля 2020 года / сост. В. В. Головин. Севастополь, 2020. С. 170-180.
2. Маркин С.П. Нейропластичность - основа восстановительной неврологии // Прикладные информационные аспекты медицины. 2017. Т. 20. № 2. - С. 104.
3. Давыдов В.В. Психическое развитие младшего школьника/ Экспериментальное психологическое исследование. -М.: «Педагогика», 2018. -252 с.
4. Willis J. Teaching the brain to read: strategies for improving fluency, vocabulary, and comprehension. Association for Supervision and Curriculum Development, 2008. 194 p.
5. Дудко Светлана Анатольевна ЭТАПЫ СТАНОВЛЕНИЯ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ НЕЙРООБРАЗОВАНИЯ В МИРЕ // Гуманитарные исследования. Педагогика и психология. 2020. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/etapy-stanovleniya-i-tendentsii-razvitiya-neyroobrazovaniya-v-mire (дата обращения: 29.08.2024).
6. Dweck C.S. Mindset: The new psychology of success / C.S. Dweck. — New York : Random House, 2006. — 276 p.
7. HTA - School for Discovery // URL: https://hta.kz/about_us/ (дата обращения: 02.09.2024).