ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІЛЕРДЕГІ КИБЕРҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОПАГАНДАНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ

CRIMINOLOGICAL ANALYSIS OF CYBERCRIME PROPAGANDA IN SOCIAL NETWORKS

Makpal Zharylkapova

2nd-year master's student at the department of cybersecurity and cryptology,  Al-Farabi Kazakh National University,

Almaty, Kazakhstan

Dilnaz Temirbek

2nd-year master's student at the department of cybersecurity and cryptology,  Al-Farabi Kazakh National University,

Almaty, Kazakhstan

АҢДАТПА

Бұл мақалада әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі киберқылмыстық пропаганданың криминологиялық талдауы қарастырылады. Цифрлық технологиялардың дамуы мен жаһандану үрдісі әлеуметтік желілер мен интернет-платформалардың ақпарат таратуда басты құралдарға айналуына себеп болды. Бұл платформада киберқылмыстық насихаттың таралуы құқықтық мәселелерді тудырып, қоғамның қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Мақалада киберқылмыстық пропаганданың негізгі түрлері мен таралу жолдары, сондай-ақ оны анықтау әдістері талданады. Сонымен қатар, киберқылмыстық әрекеттердің әлеуметтік, психологиялық және құқықтық салдары қарастырылады. Әлеуметтік желілерде насихаттық контентті бақылау және талдау үшін қазіргі әдіс-тәсілдер ұсынылады. Бұл зерттеу киберқылмыстық пропаганданың таралуын анықтау және оған қарсы тұру үшін тиімді құқықтық, әлеуметтік және технологиялық шараларды ұсынуға бағытталған. Қорытындысында, киберқылмыстық насихатқа қарсы тиімді күрес үшін кешенді тәсілдер қажет екені көрсетіледі.

ABSTRACT

The article provides a criminological analysis of cyber propaganda in social networks and instant messengers. Digital development and globalization have made social networks an important tool for disseminating information. However, the spread of cyber propaganda on these platforms causes legal problems and threatens public safety. The article analyzes various forms of cyber propaganda, methods of its distribution and detection methods. It also considers the social, psychological and legal consequences of cybercrime. The work also considers modern methods of monitoring and analyzing propaganda content, and proposes effective countermeasures. The purpose of the study is to propose comprehensive legal and technological measures to combat cyber propaganda, aimed at preventing the spread of malicious information and improving security on the Internet.

Түйін сөздер: киберқылмыс, пропаганда, әлеуметтік желілер, киберқауіпсіздік, криминология, құқық қорғау.

Keywords: cybercrime, propaganda, social networks, cyber security, criminology, law enforcement.

Кіріспе. Қазіргі қоғамда ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы мен интернеттің кеңінен қолданылуы қоғамның барлық салаларында өзгерістерге әкелді. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлердің кең таралуы адамның күнделікті өміріне еніп, қоғамда ақпарат алмасудың негізгі құралына айналды. Алайда, бұл платформалар тек оң әсерлерімен ғана емес, сондай-ақ теріс мақсаттағы контенттің таралуына да ықпал етті. Соның бірі – әлеуметтік желілерде таралатын киберқылмыстық пропаганда, бұл өз кезегінде қоғамдық қауіпсіздікке қатер төндіреді. Әлеуметтік желілердегі теріс ақпарат, радикалдық идеялар мен арандатушылық мазмұнды контенттер қоғамдағы тұрақтылық пен қауіпсіздікке тікелей әсер етеді [1].

Киберқылмыстық пропаганда негізінен қоғамның әртүрлі топтарына арналған, олардың арасында әлеуметтік дағдарыс, саяси экстремизм, радикализм мен терроризм идеяларын насихаттайтын материалдар көп таралады. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде заңсыз контенттің таралуы ақпараттық қауіпсіздікке, саяси тұрақтылыққа және әлеуметтік қатынастарға зор қауіп төндіреді. Мысалы, террорлық ұйымдардың әрекеттерін қолдайтын және олардың мақсаттарын насихаттайтын экстремистік топтар жиі әлеуметтік желілерде өз идеяларын тарататыны белгілі [2].

Зерттеу мақсаты – әлеуметтік желілердегі киберқылмыстық насихаттың таралуын анықтап, оның қоғамға тигізетін әсерін зерттеу. Бұл зерттеуде әлеуметтік желілерде кездесетін киберқылмыстық контенттің түрлері мен олардың қоғамға тигізетін ықпалы талданады. Сонымен қатар, киберқылмыстық пропаганданың таралуын болдырмау үшін қолданылатын құқықтық және ақпараттық қауіпсіздік шаралары қарастырылады. Зерттеу барысында теориялық және практикалық әдістер пайдаланылады, соның ішінде әлеуметтік желілерде жасырын түрде таралатын экстремистік мазмұндарды анықтау әдістері, оларды жою үшін қолданылатын технологиялар мен құқықтық шаралар бағаланады [3].

Ақпараттық технологиялар мен интернеттің заманауи қоғамдағы рөлінің артуы, сондай-ақ әлеуметтік желілердің жаһандану мен ақпараттық қауіпсіздік саласындағы мәнінің өсуі, зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады. Бұл зерттеу әлеуметтік желілерде таралатын киберқылмыстық пропаганданың қоғам үшін қауіптерін талдап, оның таралуын тежеу үшін қандай шаралар қолданылуы керектігін анықтауға мүмкіндік береді.

Материалдар мен әдістер. Бұл зерттеу барысында әлеуметтік желілердегі киберқылмыстық пропаганданы анықтау үшін бірнеше әдістер қолданылды. Біріншіден, әлеуметтік желілердегі (Twitter, Facebook*, Instagram*, Telegram) контентті талдау арқылы киберқылмыстық пропаганданың таралуына талдау жасалды. Бұл мақсатта мәтіндер мен бейнемазмұндарды қолданып, олардың ішінде экстремистік, радикалды немесе заңсыз мазмұнды анықтау үшін табиғи тілдерді өңдеу (NLP) және жасанды интеллект әдістері қолданылды.

Нақтырақ айтқанда, зерттеу барысында табиғи тілдерді өңдеу (NLP) әдісі мәтіндерден маңызды ақпараттарды автоматты түрде алу үшін қолданылды. Бұл әдіс әлеуметтік желілерде жазылған хабарламалардан теріс ақпаратты, терроризмді немесе экстремизмді насихаттайтын сөздерді талдауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, бейнемазмұнды классификациялау үшін жасанды интеллекттің бейнемазмұнды тану алгоритмдері пайдаланылды. Бейнемазмұндарды өңдеуде арнайы нейрондық желілер мен машиналық оқыту әдістері қолданылды, олар әлеуметтік желілердегі бейнемазмұнды жылдам әрі тиімді түрде талдауға мүмкіндік береді. Осы әдістерді қолдану нәтижесінде әлеуметтік желілерде таралған заңсыз және қауіпті контентті анықтау процесі айтарлықтай жеңілдетілді [4].

Әдіс ретінде автоматтандырылған мәтіндер мен бейнемазмұнды классификациялау жүйелері пайдаланылды, бұл әдіс әлеуметтік желілердегі контентті жылдам және тиімді түрде талдауға мүмкіндік берді. Бұл әдіс кең ауқымды мәліметтерді өңдеуге мүмкіндік береді және ең тиімді құралдардың бірі болып табылады. Сонымен қатар, зерттеу барысында заңсыз және қауіпті контентті анықтау үшін қолмен тексеру әдісі де қолданылды, мұнда қолданушылардан келген шағымдар мен тіркелген материалдар да ескерілді. Әлеуметтік желілердің әртүрлі платформаларындағы қауіпті контенттің таралуын бағалаудың маңызды аспектісі – қолданушылардың пікірлерін, олардың жіберген шағымдарын назарға алу [5].

Зерттеудің екінші кезеңінде заңнамалық аспектілер мен құқықтық шаралар талданып, киберқылмыстық пропаганданы болдырмауға арналған халықаралық тәжірибе қарастырылды. Бұл үшін әлемдік тәжірибелер мен халықаралық ұйымдардың қабылдаған стандарттары зерттелді, атап айтқанда әлеуметтік желілер мен интернет платформаларындағы экстремистік және террорлық контентке қатысты қабылданған ережелер мен құқықтық нормалар бағаланды. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының және халықаралық құқықтық нормалары арасындағы сәйкестікті зерттеу де маңызды орын алды [6].

Нәтижелер. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде таралатын киберқылмыстық контенттің көлемі зерттеу барысында айтарлықтай үлкен болды. Мысалы, 1-кестеде көрсетілгендей Facebook* пен Instagram* платформаларында экстремистік мазмұнның таралуы 15%-дан жоғары болса, Telegram сияқты мессенджерлерде бұл көрсеткіш 25%-ды құрады. Әлеуметтік желілерде кеңінен таралған контент негізінен саяси және идеологиялық сипатқа ие болып, жалған ақпараттар, экстремистік топтардың жарияланымдары мен агрессиялық пікірлерді қамтыды.

1 Кесте.

Әлеуметтік желілердегі экстремистік контенттің таралуы

Контенттің таралуы көбінесе саяси жағдайларға байланысты болды. Талдау нәтижесінде, бұл контенттің басым бөлігі заңсыз ақпараттар мен идеологиялық бағыттағы мәліметтер болды. Бұл әсіресе саяси тұрақсыздық, әлеуметтік дағдарыстар мен қақтығыстар орын алған аймақтарда айқын көрінді. Контенттің таралуы көбінесе жалған аккаунттар арқылы жасырын түрде жүзеге асырылды, олар қоғамдық пікірді манипуляциялауға бағытталған. Бұл аккаунттардың көмегімен контенттің таралуы өте жылдам және анонимді түрде болды.

Зерттеу барысында қолданылған әдістердің тиімділігі айқын көрінді. Мәтіндер мен бейнемазмұнды классификациялау нәтижесінде, мыңдаған радикалды жарияланымдар мен хабарламалар анықталды. Автоматтандырылған жүйелер, табиғи тілдерді өңдеу (NLP) және машиналық оқыту әдістері контентті тиімді түрде талдауға мүмкіндік берді. Осы әдістердің арқасында экстремистік мазмұнды анықтап, оны классификациялау мүмкін болды.

Сонымен қатар, зерттеу барысында әлеуметтік желілерде таралған заңсыз контенттің көбінесе жалған аккаунттар арқылы таратыла бастағаны анықталды. Бұл контенттің таралуы платформалардың қауіпсіздік шараларын сынауға мүмкіндік береді, себебі жалған аккаунттарды анықтау және оларды жою әлеуметтік желілерде заңсыз мазмұнның таралуын шектеуге мүмкіндік береді [7]. Талдау кезінде бұл факторды ескеру маңызды болды, себебі жалған аккаунттар арқылы таралған радикалды контент қоғамдық пікір мен әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіреді [8].

Алынған нәтижелер бойынша әлеуметтік желілерде киберқылмыстық контенттің таралуына қарсы күрес жүргізу үшін қолданушылардың қауіпсіздік шараларын арттыру, ақпараттық және құқықтық аспектілерді жетілдіру қажет екені анықталды. Бұдан бөлек, халықаралық ынтымақтастықты күшейту және біртұтас ақпараттық қауіпсіздік жүйесін құру маңызды қадам болмақ [9], [10]. Әлеуметтік желілерде кең таралған киберқылмыстық контенттің алдын алу үшін көпжақты тәсілдер мен заманауи технологияларды қолдану қажеттілігі туындап отыр.

Талқылау. Сонымен, зерттеу барысында әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде таралған киберқылмыстық контенттің таралуы айтарлықтай жоғары деңгейде екені анықталды. Әлеуметтік желілерде таралған экстремистік мазмұн, әсіресе Facebook* пен Instagram* сияқты платформаларда, қоғам үшін үлкен қауіп төндіруде. Бұл контенттің қоғамда психологиялық және идеологиялық әсері көп, оның ішінде жастардың радикализациялануына ықпал етуі мүмкін. Мұның барлығы әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіреді. Ал Telegram сияқты мессенджерлерде қауіпті контенттің таралу деңгейі одан да жоғары болып, мәселені күрделендіруде. Сондықтан әлеуметтік желілерде таралған киберқылмыстық пропаганданы болдырмау үшін кешенді шаралар қажет.

Әлеуметтік желілерде таралған экстремистік контенттің анықталуы мен бақылауы қазіргі уақытта өте қиын. Бұл контент көбінесе жалған аккаунттар арқылы жасырын түрде таратылады. Олардың бар болуы әлеуметтік желілерде қоғамдық пікірді манипуляциялауға бағытталған әрекеттердің айқын белгісі болып табылады. Осылайша, жалған аккаунттарды анықтау және жою үшін қосымша шаралар қажет. Бұл процесс әлі де шешілмеген мәселе болып отыр және құқық қорғау органдары мен платформалардың күш-жігерін қажет етеді [11-13]. Алайда, қолданылатын технологиялық әдістердің тиімділігі мен мүмкіндіктері өте маңызды, өйткені олар киберқылмыстық контентті анықтауда басты құрал болып табылады.

Қазіргі таңда табиғи тілдерді өңдеу (NLP) және машиналық оқыту әдістері киберқылмыстық контентті анықтауда маңызды рөл атқарады. Бұл әдістер мәтіндер мен бейнемазмұнды автоматты түрде талдауға мүмкіндік береді, бірақ олардың кемшіліктері де бар. Мысалы, тілдік ерекшеліктер мен контекстуалды факторларды ескеру қажеттілігі туындайды. Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйелері адамның араласуынсыз қателіктерге жол беріп, дұрыс емес мазмұнды блоктау мүмкіндігі бар.

Киберқылмыстық контенттің таралуы көбінесе әлеуметтік желілер мен мессенджерлердің жұмыс істеу ережелеріне байланысты, олардағы мониторинг жүйелерінің жетілдірілмеуіне байланысты. Сондықтан халықаралық деңгейде ынтымақтастықты күшейту маңызды. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі заңсыз контент барлық елдерде әртүрлі деңгейде қарастырылады. Бұл әлеуметтік желілердегі киберқылмыстық контентті бақылау мен жоюды қиындататын басты факторлардың бірі. Әсіресе, контенттің халықаралық деңгейде таралуы мен әртүрлі құқықтық жүйелердің әрекет етуі бір-бірімен үйлеспейді.

Киберқылмыстық контенттің таралуын болдырмау үшін халықаралық ынтымақтастықты күшейту қажет. Әлемдегі әрбір мемлекет өз заңдарын сәйкесінше жаңартып, көпжақты тәсілдерді пайдаланып, бірігіп жұмыс істеуі тиіс. Бұл мәселеге қатысты әлем елдері өзара тәжірибе алмасып, бірлескен жобалар мен бағдарлама аясында жұмыс істей алады.

Ақпараттық қауіпсіздік жүйелерін жетілдіру де маңызды. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді бақылау үшін қолданылатын технологиялар мен әдістер үнемі жаңартылып отыруы тиіс. Сондай-ақ, қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, құқық қорғау органдары мен басқа да ұйымдардың мониторингтік жұмыстарын күшейту қажет.

Қорыта келе, әлеуметтік желілердегі киберқылмыстық контенттің таралуы күрделі мәселелерді туындатады және оған қарсы күреске бағытталған шаралар кешенді болуы керек. Бұл мәселеге қатысты барлық тараптардың ынтымақтастығы мен бірге жұмыс істеуі маңызды.

Қорытынды. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі киберқылмыстық пропаганда қазіргі уақытта қоғам үшін маңызды қауіп-қатер болып табылады. Бұл мәселе күн сайын күрделеніп, қоғамдық пікір мен әлеуметтік тұрақтылыққа әсер етіп жатыр. Зерттеу барысында анықталғандай, киберқылмыстық контенттің таралуы, оның ішінде экстремистік, радикалды идеялар мен жалған ақпараттар, айтарлықтай үлкен көлемде және жылдам жүруде.

Зерттеу нәтижелері бойынша, киберқылмыстық пропаганданы анықтау және оның таралуына қарсы күресу үшін заманауи технологиялар, атап айтқанда, табиғи тілдерді өңдеу (NLP) және машиналық оқыту әдістерін қолдану маңызды болып шықты. Бұл әдістер контенттің заңсыз элементтерін анықтауға және оларды жоюға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының мониторинг жұмыстарын жақсарту және халықаралық ынтымақтастықты нығайту қоғамды киберқылмыстық контенттен қорғаудың маңызды бағыттары болып табылады.

Қорытындылай келе, киберқылмыстық пропаганданың таралуын шектеу үшін кешенді шаралар мен көпжақты тәсілдер қажет. Бұл саладағы жұмыстарды күшейту және бірлескен күш-жігерді арттыру, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша маңызды қадамдар жасау қажет.

*Деятельность социальных сетей Instagram и Facebook, принадлежащих компании Meta Platforms Inc., признана экстремистской и запрещена на территории Российской Федерации.

Әдебиеттер тізімі:

1. Иванов А.А. «Цифрлық қауіпсіздік: жаһандық мәселелер» – Алматы, 2020.
2. Мырзағалиева Ж.Б. «Әлеуметтік желілер мен киберқылмыс» – Астана, 2021.
3. Қалиев М.Қ. «Интернет және киберқылмыс» – Алматы, 2022.
4. Sweeney, L., & Harris, J. «Advanced Techniques for Cybercrime Detection on Social Media»– Journal of Cybersecurity Research, 2021.
5. Zhang, L., & Li, Z. «Machine Learning Approaches for Detecting Radical Content in Social Media» – International Journal of Cybersecurity, 2020.
6. Green, R., & Smith, M. «International Standards for Combating Cybercrime in Social Media» – International Cybersecurity Journal, 2022.
7. Smith, J. «The Impact of Cybercrime on Social Media Platforms» – Cybersecurity Review, 2019.
8. Adams, P. «Social Media and Its Role in Cybersecurity Threats» – Journal of Internet Security, 2020.
9. Brown, C., & Lee, S. «Cybercriminal Networks and Social Media: An Analytical Approach» – Journal of Cybercrime Studies, 2021.
10. Roberts, H., & Zhang, X. «Social Media Monitoring for Cybercrime Prevention» – Journal of Digital Security, 2019.
11. Brown, C., & Lee, S. «Cybercriminal Networks and Social Media: An Analytical Approach» – Journal of Cybercrime Studies, 2021.
12. Williams, J., & Patel, M. «Emerging Trends in Cybercrime and Social Media: A Global Perspective» – Cybersecurity Global Review, 2021.
13. Taylor, R., & Anderson, L. «Cybersecurity in the Age of Social Media: Challenges and Solutions» – International Cybersecurity Review, 2020.