ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ КӨРКЕМДІК ПРИНЦИПТЕРДІҢ ЗАМАНАУИ СӘУЛЕТ ДИЗАЙНЫНДА САҚТАЛУ ЖОЛДАРЫ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада дәстүрлі көркемдік принциптерді заманауи сәулет дизайнында сақтау мәселесі қарастырылады. Сәулет өнерінің әртүрлі тарихи кезеңдеріндегі ұлттық мәдениет пен эстетикалық құндылықтардың сақталуының маңызы мен қазіргі заманғы технологиялар мен шешімдермен үйлесімі талданады. Авторлар дәстүрлі сәулет элементтерінің, ою-өрнектердің, пропорция мен симметрияның заманауи ғимараттарда қолданылуының тәсілдерін, сондай-ақ табиғи материалдар мен экологиялық шешімдердің тиімді пайдаланылуын қарастырады. Мақалада дәстүр мен инновацияның үйлесімділігі арқылы сәулет өнерінің ұлттық ерекшеліктерін сақтау, әрі қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін ғимараттар жасау жолдары ұсынылады. Осылайша, дәстүрлі көркемдік принциптер заманауи сәулетте тек эстетикалық құндылықтарды ғана емес, мәдени мұраны да сақтауға мүмкіндік береді.

ABSTRACT

This article discusses the issue of preserving traditional artistic principles in modern architectural design. It analyzes the importance of maintaining national culture and aesthetic values from various historical periods of architecture, as well as their harmony with contemporary technologies and solutions. The authors explore the ways in which traditional architectural elements, ornaments, proportions, and symmetry are applied in modern buildings, as well as the effective use of natural materials and ecological solutions. The article suggests ways to preserve national architectural characteristics through the balance of tradition and innovation, creating buildings that respond to the contemporary needs of society. Thus, traditional artistic principles in modern architecture help preserve not only aesthetic values but also cultural heritage.

Кілт сөздер: пропорция мен симметрия, сәндік элементтер, табиғи материалдар, қоғамдық кеңістік , ландшафт дизайны, экологиялық шешімдер, заманауи технологиялар мен материалдар, энергия тиімділігі.

Keywords: proportion and symmetry, decorative elements, natural materials, public space, landscape design, ecological solutions, modern technologies and materials, energy efficiency.

Кіріспе

Сәулет өнері – халықтың мәдениеті мен дүниетанымының айнасы. Әр халықтың өзіне тән сәулет стилі, құрылыс тәсілдері мен көркемдік принциптері болады. Өткен ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі сәулет өнерінің көркемдік элементтері қазіргі заманда да өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Заманауи сәулет дизайнының дамуымен қатар жаңа технологиялар мен материалдар қолданылып, құрылыс әдістері өзгергенімен, дәстүрлі көркемдік принциптерді сақтап қалу маңызды мәселеге айналды.

Дәстүрлі көркемдік принциптер – бұл ұлттық мәдениеттің, тарихи тәжірибенің және қоғамның эстетикалық талғамының көрінісі болып табылады. Пропорция мен симметрия, сәндік элементтердің үйлесімділігі, табиғи материалдар мен ұлттық ою-өрнектер заманауи сәулет дизайнында жаңа мазмұнмен көрініс таба алады. Бұл мақалада дәстүрлі сәулеттік принциптерді қазіргі заманғы архитектурада қалай сақтау және оларды заманауи талаптарға сай үйлестіру жолдары қарастырылады. Заманауи ғимараттардың эстетикалық құндылығын жоғалтпай, ұлттық дәстүрлермен үндестіру арқылы сәулет өнерінің мәдени мұра ретінде сақталуы мүмкіндігі талданады.

Негізгі бөлім

1.Дәстүрлі көркемдік принциптердің мәні мен маңызы

Дәстүрлі көркемдік принциптер дегеніміз – өткен ғасырлардағы сәулет өнерінің негізін қалаған элементтер мен қағидалар. Олар құрылымдық тұтастық, симметрия, пропорция, әсемдік пен үйлесімділікті қамтиды. Дәстүрлі сәулет өнерінде әрбір элементтің өзіндік мәні, мақсаты және эстетикалық көрінісі бар. Мысалы, қазақ халқының дәстүрлі сәулетінде ағаш, тас, кірпіш, балшық сияқты табиғи материалдар кеңінен қолданылған, бұл өз кезегінде ғимараттардың экологиялық таза және халықтың рухани құндылықтарына жақын болуына ықпал етті.

Дәстүрлі сәулет принциптері ғимараттың сыртқы келбетін ғана емес, оның ішкі құрылымын да анықтаған. Симметрия мен пропорция негізіндегі құрылыс стилі архитектуралық тұтастықты қамтамасыз етіп, әрбір элементтің эстетикалық тартымдылығын арттырған. Сондай-ақ, халықтың дәстүрлеріне сәйкес ою-өрнектер мен декоративті элементтер ғимараттардың сәнін келтіріп, оларды бірегей әрі қайталанбас етіп жасаған.

Эстетикалық құндылықтардың сақталуы. Дәстүрлі көркемдік принциптер архитектуралық құрылымдардың эстетикалық тартымдылығын қамтамасыз етеді. Пропорция мен симметрия, форма мен көлемнің үйлесімі, элементтердің қарым-қатынасы – барлық осы аспектілер ғимараттың көркемдік құндылығын анықтайды. Мысалы, қазақ халқының дәстүрлі сәулетінде үйдің пропорциялары мен құрылымының табиғатқа және адамзаттың өмір сүру нормаларына сәйкес болуы ерекше маңызды болған. Бұл сәулеттің жайлылығын, үйлесімділігін және функционалдығын арттыруға көмектеседі. Сондай-ақ, сәндік ою-өрнектер мен мотивтердің қолданылуы ғимараттарды әсемдеп, мәдени маңызы бар эстетикалық құндылықты береді [4].

Ұлттық мәдениеттің сақталуы. Дәстүрлі көркемдік принциптер ұлттың мәдениетін, оның ерекшеліктерін және тарихын сақтауға және мұра етіп қалдыруға мүмкіндік береді. Әрбір халықтың архитектурасында өзіне тән ою-өрнектер, түс таңдаулары, құрылымдық әдістер мен стильдер болады. Мысалы, қазақ халқының сәулетінде көшпелі өмір салты мен табиғатпен тығыз байланыс тән. Мұндай сәулет принциптері халықтың тұрмысын, табиғатқа деген көзқарасын және рухани дүниесін бейнелейді. Осы принциптерді сақтай отырып, ұлттық мәдениеттің үзілмей сақталуына үлес қосуға болады.

Қоғамдық және рухани маңызы. Дәстүрлі көркемдік принциптер әлеуметтік және рухани маңызы бар ғимараттар мен кеңістіктердің құрылуында үлкен рөл атқарады. Мысалы, мешіттер, медреселер, дәстүрлі тұрғын үйлер, қоғамдық орындар мен монументтер халықтың рухани өмірінің, діні мен философиясының көрінісі болып табылады. Симметрия мен пропорция сияқты дәстүрлі принциптер ғимараттардың гармониясына және адамға деген қолайлылығына әсер етеді, бұл өз кезегінде қоғамның жалпы көңіл-күйі мен мәдениетіне оң ықпал етеді.

Құрылымдық тұтастықтың сақталуы. Дәстүрлі сәулет өнерінде ғимараттың құрылымдық тұтастығы мен үйлесімділігі маңызды орын алады. Әрбір элементтің орнын, пропорциясын және байланысын дұрыс анықтау құрылымның беріктігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл принциптер арқылы ғимараттар сыртқы әсерлерге (жел, жер сілкінісі, т.б.) төзімді болуымен қатар, өзара үйлесімде және тұрақты түрде жұмыс істейді. Сонымен қатар, дәстүрлі сәулет өнері табиғатпен, жердің ерекшеліктерімен байланыс орнатуды көздейді, бұл құрылымның экологиялық тұрғыдан тиімді болуына мүмкіндік береді.

Сезімдік және эмоциялық әсер ету. Дәстүрлі көркемдік принциптер адамның эмоцияларына, сезімдеріне әсер ету қабілетіне ие. Ғимараттардың, алаңдардың немесе табиғи ландшафттардың адамға әсері тек функционалды сипаттармен ғана шектелмейді, сонымен қатар олардың архитектуралық шешімдері адамның психологиялық жай-күйіне, сезімдеріне тікелей ықпал етеді. Симметрия, пропорция, әрбір детальдің ойластырылған орналасуы адамның назарын тартып, оған тыныштық пен үйлесімділік сезімін береді. Бұл, әсіресе, мәдени және қоғамдық маңызды ғимараттарда байқалады [1; 2].

2. Заманауи сәулет дизайнында дәстүрлі принциптерді сақтау жолдары. Қазіргі материалдармен дәстүрлі элементтерді үйлестіру.

Заманауи сәулет дизайнында табиғи және экологиялық таза материалдардың қолданылуы өзекті болып отыр. Заманауи технологиялар мен материалдар дәстүрлі сәулеттік элементтермен үйлесімді пайдаланылғанда, сәулет өнері әрі заманауи, әрі дәстүрлі мән-мағынаға ие болады. Мысалы, дәстүрлі қазақ сәулетінде ағаш құрылымдары кеңінен қолданылған болса, қазіргі уақытта ағаш пен металл немесе шынының үйлесімін қолдану арқылы табиғи материалдың жаңа, заманауи нұсқасын жасауға болады. Бұл тәсіл арқылы ұлттық дәстүрді жоғалтпай, заманауи ғимараттардың экологиялық тұрғыдан тиімді және эстетикалық жағынан тартымды болуына қол жеткізуге болады.

Ою-өрнектер мен ұлттық мотивтерді заманауи сәулетте қолдану. Дәстүрлі сәулет өнерінің маңызды құрамдас бөлігі – ою-өрнектер мен ұлттық элементтер. Бұл элементтер сәулет өнерінің қай түрінде болмасын өзіндік ерекшелігі мен ерекшеленетін сипаты болып табылады. Заманауи сәулет жобаларында бұл ою-өрнектер мен символикаларды қолдану арқылы ұлттық мәдениетті сақтау, әрі оларды жаңа стильде көрсету мүмкіндігі артады. Мысалы, ғимараттардың сыртқы фасадтарында немесе интерьерлерінде ұлттық нақыштағы элементтерді заманауи тәсілмен енгізу, ұлттық мәдениеттің жаңғыруы мен сәулет өнерінде оның мәнін жоғалтпауға мүмкіндік береді.

Экологиялық шешімдер мен дәстүрлі принциптерді үйлестіру. Заманауи сәулетте экология мен табиғатпен үйлесімділік басты назарда болуы тиіс. Дәстүрлі сәулет өнерінде табиғатқа деген құрмет пен табиғи материалдардың кеңінен қолданылуы маңызды орын алған. Бұл қағиданы заманауи сәулетте де қолдануға болады. Энергия тиімділігі, жаңартылатын энергия көздерін пайдалану және экологиялық таза материалдарды қолдану арқылы дәстүрлі сәулет принциптерін заманауи экологиялық талаптармен үйлестіруге болады. Мысалы, ғимараттардың жобасын экологиялық бағытта жасай отырып, табиғи жарық пен желдетуді тиімді пайдалану, ғимараттардың энергоүнемділігін қамтамасыз ету мүмкіндігі бар.

Қоғамдық кеңістіктерде дәстүр мен заманауи сәулеттің үйлесімі. Қоғамдық кеңістіктер заманауи сәулеттің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл кеңістіктерде дәстүрлі сәулет элементтері мен заманауи талаптарды үйлестіру, қоғамның мәдени мұрасын сақтай отырып, бүгінгі күннің қажеттіліктеріне жауап беретін ортаны құруға мүмкіндік береді. Мысалы, қоғамдық орындар мен бақтарда ұлттық сәулет элементтері мен ландшафттық дизайндары қолданыла отырып, заманауи сәулет шешімдерімен үйлестірілген кеңістік құру. Бұл ұрпақтар арасындағы байланысты сақтауға және қала мен табиғат арасындағы гармонияны қамтамасыз етуге ықпал етеді.

Симметрия мен пропорцияның заманауи сәулетте сақталуы. Симметрия мен пропорция дәстүрлі сәулет өнерінің ең басты принциптері болып табылады. Заманауи сәулетте де бұл элементтерді сақтау ғимараттардың құрылымдық тұтастығы мен эстетикалық тартымдылығын қамтамасыз етеді. Заманауи технологиялар мен құрылыс әдістері арқасында, дәстүрлі симметрия мен пропорцияларды сақтау мүмкіндігі арта түсті. Ғимараттардың құрылымындағы теңгерімділік, көлемдердің үйлесімділігі мен элементтердің дұрыс орналасуы, дәстүрлі сәулеттік идеяларды заманауи сәулетке енгізу арқылы жүзеге асады [3], [5].

Қорытынды

Дәстүрлі көркемдік принциптерді заманауи сәулет дизайнында сақтау – өткенді құрметтеу мен ұлттық мұраны сақтаудың маңызды жолы болып табылады. Әр халықтың сәулет өнері оның мәдениеті, тарихы және дүниетанымының айқын көрінісі болып табылады, сондықтан дәстүрлі көркемдік принциптердің сақталуы ғимараттардың эстетикалық құндылығын арттырып, халықтың рухани мұрасын жаңғыртуға мүмкіндік береді.

Заманауи сәулетте дәстүрлі принциптерді тиімді қолдану арқылы біз ғимараттардың тек құрылымдық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар экологиялық және эстетикалық тұрғыдан да тиімділігін арттырамыз. Қазіргі заманғы материалдар мен технологиялардың көмегімен дәстүрлі элементтерді жаңаша тәсілдермен үйлестіре отырып, ұлттық сәулет өнерін жаңа деңгейге көтеруге болады.

Сәулет өнеріндегі ұлттық ою-өрнектер, симметрия мен пропорция, табиғи материалдар мен экологиялық шешімдер заманауи талаптарға сай бола отырып, халықтың дәстүрлерімен үндесіп, мәдени мұраны сақтауға көмектеседі. Сонымен қатар, қоғамдық кеңістіктер мен ғимараттардың жобалары ұлттық мәдениеттің сақталуы мен ұрпақтар арасындағы байланысты нығайтуға үлкен үлес қосады.

Дәстүрлі сәулет принциптерін қазіргі заманда дұрыс пайдалану, ұлттық ерекшеліктерді жоғалтпай, қоғамның дамуына сай ғимараттар мен кеңістіктер жасау – сәулет өнерінде өткен мен болашақты байланыстыратын маңызды бағыт болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Құрманалина Г. (2014). Сәулет өнері және ұлттық мәдениет. Алматы: ЖШС «Ұлағат».
2. Тәңірбергенов М. (2016). Заманауи сәулет дизайны және ұлттық ерекшеліктер. Астана: ЭКСПО баспасы.
3. Касымова Ж. (2018). Қазақстандағы экологиялық сәулет және дәстүрлі принциптер. Алматы: Қазақ университеті.
4. Бахтиарова С. (2020). Сәулет дизайнында ұлттық ою-өрнектердің рөлі. Алматы: Дәуір баспасы.
5. Агеева Н. (2017). Сәулетте экология және энергия тиімділігін жобалау. Алматы: Технология.