«ӨМІР ТІРШІЛІГІНІҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ» МАМАНДЫҒЫНА АРНАЛҒАН ХИМИЯ ПӘНІНІҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІККЕ БАҒЫТТАЛҒАН МАЗМҰНЫН ТАҢДАУ

CHOOSING THE CONTENT OF THE CHEMISTRY-TECHNICAL COMPETENCE FOR THE SPECIALTY "LIFE SAFETY AND ENVIRONMENTAL PROTECTION"

Danа K. Kanzhіgіtova

Undergraduate of the Faculty of Chemistry and Chemical Technology, Al-Farabi Kazakh National University,

Kazakhstan, Almaty

Karlyga M. Ziyabek

Undergraduate of the Faculty of Chemistry and Chemical Technology, Al-Farabi Kazakh National University,

Kazakhstan, Almaty

Roza G.Ryskalieva

Al-Farabi Kazakh National University, Associate Professor of the Faculty of Chemistry and Chemical Technolog,

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Мақалада «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің құзіреттілікке бағытталған мазмұнын таңдау мәселесі қарастырылған. Бұл мәселені шешу студенттердің тұлғалық және кәсіби даму мақсатына жетуге бағытталған қазіргі заманғы жоғары кәсіптік білім беруді жаңғыртуға байланысты.

Жоғары кәсіби білім беру жүйесінде «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығы бойынша «Химия» жалпы кәсіптік пәнінің қазіргі мақсаты, құрылымы және мазмұнының кемшіліктері және  қазіргі білім беру технологияларын қолдана отырып, оның мазмұны мен жоғары оқу орындарында оқытудың  жаңа бағыттары ұсынылған.

ABSTRACT

The article addresses the selection of competency-oriented content of the chemical subject for the specialty Life Safety and Environmental Protection. The solution of this problem relates to the modernization of modern higher education, aimed at achieving the goals of personal and professional development of students.

The system of higher vocational education presents the current purpose, structure and content of the discipline "Chemistry" in the specialty "Life Safety and Environmental Protection" and new directions of its content and teaching in higher education institutions using modern educational technologies.

Түйінді сөздер: өмір тіршілігінің қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қорғау, химия, құзіреттілік.

Keywords: life safety, environmental protection, chemistry, competence.

Қазіргі уақытта студенттерді жоғары оқу орындарында оқытудың нәтижесі, тек шеңбері тар мамандық бойынша ғана емес, сонымен қатар тез өзгеретін әлемде сұранысқа ие болуға мүмкіндік беретін басқа да білім облыстарында білікті жоғары деңгейлі маман даярлап шығару.

Жалпы білім беру жүйесі - әр елдің даму болашағын айқындайтын, әлемдік өркениетке жетудің негізгі бағыттарын көрсететін біртұтас құрылым. Қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында өз мамандығын терең игерген, кез-келген күрделі кәсіптік саладағы мәселені шеше алатын, білімді, білікті жоғары деңгейдегі кадрларды дайындау бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Университеттің кез-келген мамандығы бойынша бітірушісі алдағы жұмысындағы белгілі бір ғылымның маңыздылығын нақты түсінуі және білімнің түрлі салаларының жетістіктерін өз кәсібіне біріктіріп, бере білуі керек. Ақпараттық кеңістіктегі бағдарлау қабілеті негізгі нәрсені бөлектеу, қажетті ақпаратты алу, өз бетінше талдау және синтездеу қабілеттерін қамтиды. Заманауи маманның жоғарыда аталған қасиеттерін іске асыру үшін барлық оқу процесі тығыз логикалық байланыстармен біріктірілген жеке пәндерден тұратын жүйемен ұсынылуы керек [1].

Кез келген салада маман даярлаудың маңызды құрамдас бөлігі - жаратылыстану ғылымдары, оның ішінде химия. Бұл ғылым саласы басқа салалармен өте тығыз байланысты. Әсіресе қазіргі күні өзекті мәселелердің бірі өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғауда химияның орны ерекше.  

Қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында химияны оқытуды жетілдірудің екі негізгі бағыты бар [2]:

1) химияның басқа жаратылыстану ғылымдары арасындағы орнын анықтауға, «әр түрлі химияның» іргелі негіздерін біріктіруге, пәннің ерекшелігін көрсетуге және ашуға мүмкіндік беретін химиялық білімнің тұтас тұжырымдамасын құру;

2) мамандар даярлаудың басты, жетекші талабына айналуы керек түлектердің білімін іргелі қалыптастыру, өйткені дәл осындай студенттер жаңа технологияларды тез игеріп, жаңа ғылыми мәселелерді шеше алатын болады.

Алайда, қазіргі уақытта студенттерге тұтас іргелі білім беруді жүзеге асыруда бірқатар себептерге байланысты айтарлықтай қиындықтар бар. Бұл жоғары оқу орындарының оқу жоспарларындағы байланысты пәндердің формальды алшақтықтары, тұжырымдамалық және терминологиялық аппараттардағы негізсіз айырмашылықтар, оқу үрдісінде пәнаралық байланыстардың әлсіздігі. Нәтижесінде, берілетін ақпараттың синтезі мен жүйеленуі студенттердің өздеріне өздігінен тағайындалады, және оларды қолданса да, әсер аз болады [3].

Жалпы, химиялық емес мамандықтар студенттерімен сұхбаттасу кезінде олардың көпшілігі химияны оқуды қажет деп санамайтындығы анықталды, бірақ олар бұл пәннің пайдалы екенін нақты айтады. Мәселен, университетіміздегі «5В073100-Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің мазмұны, болашақ мамандардың қажетті химиялық білімдерін қанағаттандыруға сәйкес келмейді.

Сонымен қатар, бұл пән негізінде тақырыпқа сай зертханалық және практикалық жұмыстар жүргізілмей, нақты осы мамандық үшін химия курсы бойынша осы күнге дейін толық сипаттағы оқу-әдістемелік кешендер қарастырылмаған, әсіресе қазақ тілінде курс бағдарламалары мен оқытушыларға арналған әдістемелік құралдардың және оқулықтардың жоғы бәрімізге белгілі. Жоғарыда көрсетілген қайшылықтарды ескере отырып, «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің құзіреттілікке бағытталған мазмұнын таңдау өзекті мәселелердің бірі екендігін айтуға болады.

Себебі, көптеген жылдар бойы еңбекті қорғау саласындағы негізгі бағыттардың бірі химиялық қауіпсіздік болып табылады. Соңғы кездері химиялық заттарды өндіруді және пайдалануды реттеуде айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілгеніне қарамастан, жұмыс берушілер мен жұмысшылар зиянды заттарды қолданудың жағымсыз әсерлерін азайту үшін ұлттық және халықаралық деңгейде күш салуды жалғастыруда, бұл прогресс әлі де жеткіліксіз . Адам денсаулығы мен қоршаған ортаға елеулі оқиғалар мен жағымсыз әсерлер жалғасуда. Қауіпті заттардың тікелей әсеріне ұшыраған жұмысшылар қауіпсіз және экологиялық таза жағдайларда жұмыс істеуге, барлық қажетті ақпаратты алуға, тиісті дайындыққа және олардың қорғалуын қамтамасыз етуге құқылы.

Аталмыш мамандыққа арналған химия пәні бойынша бекітілген бағдарламалар белгілі бір кезеңдегі қауіпсіздік пен қоршаған ортаны қорғау саласында химиялық білімді қолдануға қажет.

Жоғары білім берудің жаңа стандарттарын дайындау кезінде барлық саланың стандарттарымен реттелетін құзыреттіліктер номенклатурасына қауіпсіздік  және қоршаған ортаны қорғау саласындағы құзыреттіліктер кіруі өте маңызды [4].

Жаңа стандарттарда қарастырылған университеттік білім беру бағдарламаларының өзгергіштігі сонымен қатар негізгі құрылымдық және мазмұнды көзқарастарды сақтай отырып, әр түрлі пәндер бағдарламаларын жасауды талап етеді. Бұған кадрларды даярлаудың белгілі бір саласына қатысты бағдарламаны әртараптандырудың тұжырымдамалық құрылымдық негіздерін және вариативті мүмкіндіктерін айқындайтын пәндердің жуық бағдарламаларын құру арқылы қол жеткізуге болады. Жаңа үлгілік бағдарламалар, сонымен қатар жаңа стандарттар құзыреттілік форматында ұсынылуы керек.

Бізге жоғары білім берудің жаңа буынның стандарттарын негізгі компонент пәндерінің минималды дидактикалық мазмұнын шығаруға байланысты үлгілік бағдарламаларды әзірлеудің құзыреттілік құрылымы, міндетті пәндердің номенклатурасы жағынан ғана емес, сонымен қатар олардың негізгі мазмұны жағынан білім беру кеңістігінің біртұтастығын сақтау үшін ерекше маңызды болып табылады. Пәннің мазмұнын және оны кәсіптік білім беруде енгізу үшін педагогикалық технологияларды жаңарту қажеттілігі де туындайды.

«Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің пәндік бағдарламасының  қазіргі нұсқасы және оның оқу-әдістемелік кешені келесідей мәселе тудырады [5]:

1. Біріншіден, бұл пәннің жалпы мазмұнын сақтау қажеттілігі мен білімнің әртүрлі ғылыми және білім беру және оқыту салаларына қатысты мазмұнның өзгергіштігіне қойылатын қазіргі заманғы талаптар арасындағы қайшылық.

2. Пәннің қазіргі бағдарламасы «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына сай еместігі, бұл студенттерге химияның өз бағыттарына қажетті бөлігін ғана қабылдауды қиындатады. Бағдарлама сипатының дұрыс еместігінің объективті және субъективті себептері бар. Объективтілік қазіргі адамдардың өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғауының негізгі себебі химиялық және радиациялық қалдықтар мен технологиялар жиі кездесетін техносферада өмір сүретіндігінде, бұл міндетті түрде қауіпсіздіктің химиялық-техникалық аспектілерімен танысуды қажет етеді. Субъективтілік - бұл химиялық мамандықтарға арналған пәннің басқа мамандықтардың оқу тәжірибесіне енгізілуінде.

Сондықтан, «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің  бағдарламалық мазмұнын жаңарту керек.

3. Пәнді оқыту практикасы әрдайым қазіргі талаптарға сәйкес келе бермейді. Бұл жағдайдың себептері төмендегідей:

● студенттердің пәнді қазіргі ұсынуда қабылдауға дайын еместігі: яғни, өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғауда химияның нақты бөлімдерін оқыту деңгейінің нашарлығы, оның мазмұнының мамандық принциптеріне сәйкес келмеуі;

● пәннің әдіснамалық күрделілігі: оқу бағдарламасы көптеген қажетсіз тұжырымдамалық және артық материалдармен қанықтырылған, сондықтан оқыту шығармашылық ойлауға емес, студенттің артық ақпаратты  есте сақтауына бағытталған. Бұл мәселе жаратылыстану ғылымдары, техникалық және экономикалық білім салаларындағы білімді қолдануды талап ететін пәннің синергетикалық сипатына байланысты.;

● кәсіби дайындық құрылымындағы оның маңызды идеялық маңыздылығына қарамастан студенттердің өздері пәннің рөлін төмен бағалауы. Сонымен қатар, кейде оны болашақ мамандыққа сәйкес келетін арнайы пәндер қатарына ауыстыруды немесе оның жеке бөлімдерін басқа пәндерге тарату ұсынуы. Осының өзі пән үшін қажет емес материалдарды алып тастауға мүмкіндік береді. Алайда, бұл тәсіл қолайлы емес. Пәнмен шешілетін жалпы ғылыми және әдістемелік мәселелер кез-келген оқу пәні үшін өте маңызды.

Оқу жоспарларын, атап айтқанда «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің бағдарламаларын жаңашаландырудың негізгі тұжырымдамалық тәсілдері құзіреттілікке негізделген және төмендегідей.

«Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химиялық білім беруді жобалау үшін құрылымдық-логикалық дидактикалық жүйені дамыту қажет, оған мыналар кіреді:

● оның функционалды бағытының мақсаты мен тетіктерін айқындау;

● бағдарлама құрамы мен құрылымын құрылымдық оңтайландыру, ғылымдағы өзгерістерге, білім беру жүйесіне және экономиканың қажеттіліктеріне байланысты икемділігі мен ұтқырлығын қамтамасыз ету тетіктерін әзірлеу.

Қарастырылып отырған пәннің мақсаты «Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығында оқитын  студенттердің химиялық білімін қалыптастыру болып табылады, олардың алған білімін, біліктері мен дағдыларының жиынтығын кәсіби қызмет саласында қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін кәсіби іс-әрекетте қолдануға, қауіпсіздік мәселелерін бірінші кезекте қарастыруда пайдалану дайындығы мен қабілеті деп түсіну керек.

«Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған химия пәнінің құзіреттілікке бағытталған мазмұнын келесідей таңдауға болады:

• Химиялық зиянды заттар, жіктелуі, жинақталу жағдайы, адам ағзасына ену жолдары, олардың таралуы және ондағы өзгеруі.
• Химиялық зиянды заттардың адам ағзасына әсері және олардың сезімталдығы. Зиянды заттардың жиынтық әсері.
• Қоршаған ортадағы химиялық зиянды заттардың құрамын нормалау: жұмыс істейтін және тұрғын аудандардағы шекті рұқсат етілген концентрациялар, максималды жалғыз, орташа, тәуліктік орташа концентрация.
• Химиялық қалдықтардың уыттылық көрсеткіштері. Летальды дозалар. Шекті концентрация.
• Химиялық токсиндердің әсерінен болатын созылмалы улану, кәсіби және тұрмыстық аурулар.
• Қоршаған ортаға химиялық зиянды заттардың әсері. Гидросфераға, топыраққа, жануарлар мен өсімдіктерге, құрылыс материалдарына әсер етудің рұқсат етілген деңгейлері.
• Адамдар мен экожүйелерді химиялық зиянды заттар әсерінен қорғау шаралары.
• Жер үсті суларының химиялық өндірістік қалдықтармен ластануы. Ағынды сулардың ағу көздері мен динамикасы, су объектілерінің жағдайы. Ағынды суларды тазарту.
• Сұйық  химиялық қалдықтардың шығарындыларын есептеу, рұқсат етілген шығарындылар. Жердің химиялық өндірістік қалдықтармен ластануы, себептері мен мөлшері. Полигон.
• Атмосферадан химиялық улы заттарды тұндыру. Ауыл шаруашылығы жерлерінің ластануы.
• Қатты және сұйық химиялық өнеркәсіптік қалдықтарды жинау, жою. Радиоактивті қалдықтар.

Пәннің бағдарламасын әзірлеу кезінде оны оқу барысында қалыптасқан құзыреттер білім мен дағдылардың жиынтығы ретінде ұсынылған тәртіптік құзыреттерге егжей-тегжейлі нақтылануы керек.

Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау - бұл жоғары білім үшін салыстырмалы түрде жаңа ғылыми және білім беру саласы. Оның ғылыми-әдістемелік базасы жоғары білім мақсаттарына жаңа көзқарастарға сәйкес мазмұнды және дидактикалық негіздерді белсенді қалыптастыру кезеңінде. Ол жүзеге асыратын міндеттің үлкен әлеуметтік маңыздылығын ескере отырып, химия пәнін оқытудың барлық бағыттары бойынша негізгі білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігіне, ал барлық жаңа буын стандарттарының құзыреттілік форматындағы қауіпсіздік құзыреттеріне өзгерістер енгізілуі керек.

Пәннің бағдарламасы және оған енетін білім беру технологиялары қауіпсіздік саласындағы жалпы білім беру тұжырымдамасына сәйкес құрылымдық мағыналық біртұтастықты қамтамасыз етуі керек және білім берудің нақты бағыттары мен білім алушылардың профильдеріне қатысты мазмұнды әртараптандыру мүмкіндігін беруі қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Послание Президента Республики Казахстан народу Кахастана «Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана» /Казахстанская правда. – 2012. - 28
2. Новик И.Р. Формирование профессиональной компетентности выпускников в системе высшего химико-педагогического образования: Монография. Н. Новгород: Изд-во НГПУ, 2009. 139 с.
3. Пак Ю.Н., Пак Д.Ю. Проектирование образовательных программ нового поколения: опыт высшей школы Казахстана // Alma mater (Вестник высшей школы). – 2013. – № 9. – С. 58-63.
4. Болотов, В.А., Сериков, В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной программе // Педагогика. - 2003. - №10. - С. 8-14.
5. Белов С. В. Примерная программа дисциплины «Безопасность жизнедеятельности» // Приложение к журналу «Безопасность жизнедеятельности». 2004. № 12.