ОТБАСЫЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫҢ ТУЫНДАУЫ: ТҰРМЫСТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР

ВОЗНИКНОВЕНИЕ СЕМЕЙНЫХ КОНФЛИКТОВ: БЫТОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ

Мухамбетжан Айтолқын Серікқызы

магистрант 1 курса кафедры общей и прикладной психологии, Казахский национальный университет имени аль-Фараби,

Казахстан, Алматы

Садыкова Назира Маргушовна

научный руководитель, канд. психол. наук, старший преподаватель, Казахский национальный университет имени А9ль-Фараби,

Казахстан, Алматы

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада ерлі-зайыптылар қақтығыстарының мәні, олардың себептері, түрлері және салдары қарастырылады. Қақтығыстар көбінесе жұптар арасындағы қажеттіліктердің қанағаттанбауы, пікірлер мен құндылықтардың айырмашылығы, қаржылық қиындықтар сияқты түрлі факторлардан туындайды. Қақтығыстардың жағымсыз әсерлеріне ғана емес, олардың конструктивті ықтимал мүмкіндіктеріне де назар аударылады. Отбасылық өмірде қақтығыстар серіктестердің қарым-қатынастарын жаңа деңгейге көтеруге ықпал етуі мүмкін.Отбасылық бюджетті басқару, қаржылық мәселелерді дұрыс жоспарлау, серіктестер арасында өзара түсіністік пен қолдау орнату қажеттілігі атап өтілген. Сонымен қатар, ата-аналардың араласуы мен жас отбасылардың дербестігі арасындағы тепе-теңдікті сақтау мәселесі талқыланған.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются сущность супружеских конфликтов, их причины, виды и последствия. Конфликты зачастую возникают по различным причинам, таким как неудовлетворённость потребностей партнеров, различия во взглядах и ценностях, финансовые трудности. Особое внимание уделено не только негативным последствиям конфликтов, но и их потенциальным конструктивным возможностям. Конфликты в семейной жизни могут способствовать выходу отношений партнеров на новый уровень. Подчёркнута необходимость управления семейным бюджетом, правильного планирования финансовых вопросов, установления взаимопонимания и поддержки между супругами. Также обсуждается проблема сохранения баланса между вмешательством родителей и самостоятельностью молодой семьи.

Кілт сөздер: отбасы, конфликт, гармония, гармония, қаржы, әлеуметтену, қажеттілік, тәуелділік, түсіністік

Ключевые слова: семья, конфликт, гармония, финансы, социализация, потребности, зависимость, понимание.

Ерлі-зайыптылар қақтығысы дегеніміз – бұл жұптар арасындағы теріс қатынастар, олар нақты бір затқа немесе жағдайға қатысты қарсы пікірлер, мақсаттар, көзқарастар, идеалдар мен ұстанымдардың қақтығысуынан туындайды. Әрбір конфликт мүдделердің қақтығысын көрсетеді, бірақ барлық позициялардың қақтығысы және пікірталастар конфликтке әкелмейді.Конфликт әдетте жұптарға қиындық тудыратын мәселе нәтижесінде туындайды және ол сол кезде пайда болады, егер екі тарап та бірдей объектіге ие болуға, бірдей орынға ие болуға, өзара үйлеспейтін рөлдер атқаруға немесе қарама-қарсы мақсаттарға жетуге тырысса қақтығыстар пайда болады.

Қазіргі таңда отбасылық қақтығыстар өте көп тараған. Қақтығыстың мәнін екі немесе одан да көп тараптың (нақты адамдар немесе топтар) арасындағы келіспеушілік деп анықтауға болады. Қақтығыстың әрбір тараптары өз көзқарасын немесе мақсатын қабылдатуға тырысады және бұл процесті басқа тарапқа кедергі келтіреді, сондықтан қақтығыс агрессиямен, қорқытумен, даулармен, жеккөрушілікпен, шиеленіскен жағдайлармен және басқа да эмоциялық-негативті аспектілермен байланысты болады. Кейбір адамдар қақтығыстарды әрдайым жағымсыз деп есептейді, оны дереу шешу қажет деп ойлайды, өйткені ол адамаралық қатынастарды бұзады және ортақ жұмыстың нәтижелеріне теріс әсер етеді. Алайда, соңғы уақытта конфликттерге оптимистік көзқарас басым болуда. Конфликтте әлеуетті позитивті мүмкіндіктер бар. Конфликттердің оң әсерінің жалпы идеясы мынадай: «Конфронтацияның өнімділігі конфликттің өзгеріске алып келетіндігіне негізделген, өзгеріс бейімделуге, бейімделу өмір сүруге әкеледі». Конфликтте қатынастардың бұзылу қаупі бар екеніне қарамастан, олар сондай-ақ қатынастардың жаңа деңгейіне өту мүмкіндігін береді [1].

Отбасылық қақтығыстар — ең кең тараған қақтығыс түрлерінің бірі. Сарапшылардың бағалауы бойынша, 80-85% отбасында қақтығыстар болады, ал қалғандарында әртүрлі себептермен ұрыс-жанжалдар орын алады [2]. Отбасылық қатынастардың ерекшелігі қақтығыстардың отбасында туындауы мен өтуінің ерекшелігін ғана емес, сонымен қатар оның мүшелерінің әлеуметтік және психологиялық денсаулығына ерекше әсер етеді. «Отбасылық қақтығыстарды алдын алу және шешу» мәселесі отбасындағы қақтығыстардың мәнін және қазіргі заманғы ресейлік отбасылардың әлеуметтік процестердің әсерінен өткеріп жатқан маңызды өзгерістерін талдауды қажет етеді . Отбасы — тұлғаны әлеуметтендірудің ең маңызды құралдарының бірі, мәдени, этникалық және моральдық құндылықтарды тарихи түрде беру. Отбасылық өмір адам үшін басты мәнге ие, ал жұбайлық өмірдің әл-ауқаты оның қалай қалыптасқанына, қақтығыстардың осы өмірде қандай рөл атқаратындығына, олар әрбір жұбай үшін қалай шешілетініне байланысты. Бұл адамға байланысты, әрбір жұбайдың қақтығыстармен қалай күресуге, жеңілдіктер жасауға және компромиске баруға үйренуіне байланысты. Бұл тума қасиеттер емес, олар адамның өз-өзімен жұмыс істеуі және, әрине, тәрбие нәтижесінде қалыптасады [3].

Отбасының құрылу кезеңдерінде әр түрлі қақтығыстардың түрлері өз ерекшеліктеріне, кезеңдеріне, динамикасына және әрбір жұбайлар үшін шешу жолдарына ие. Отбасылық қақтығыстарды алдын алу және шешу барлық отбасы мүшелеріне, ең алдымен қақтығыстың негізгі қатысушылары — жұбайларға байланысты. Қандай да бір уақытта, қандай да бір елде жас отбасы құру – нәзік көрініс.Алайда, қиындықтар ертерек басталады, яғни екі адам бір-біріне жақындап, өздеріне дұрыс сұрақ қойып: «Отбасы дегеніміз не және отбасы қандай болуы керек?» деген сұраққа жауап береді . Бұл сұрақтар мен мәселелер тізімі шешуді қажет ететін мәселелермен аяқталмайды. Бастапқыда олар жауап іздеп өз отбасыларына жүгінеді, бірақ олардың отбасы, олар дүниеге келіп, өскен отбасы, мүлде басқа жағдайларда қалыптасқан және басқа міндеттерді шешуге бағытталған  Сондықтан, ең алдымен, біз отбасы дегеніміз не, оның қандай функциялары бар деген сұраққа жауап беруіміз керек [4].

Отбасы — бұл адамдардың өзара әрекеттесуінің ерекше институты. Оның ерекшелігі сол, бірнеше адамның (жұбайы мен әйелі, кейін балалар, сондай-ақ оларға күйеуінің немесе әйелінің ата-аналары да қосылуы мүмкін) арасындағы бұл тығыз одақ моральдық міндеттемелермен байланысқан. Бұл одақта адамдар бір-біріне қуаныш пен ләззат сыйлай отырып, бірге уақыт өткізуге тырысады [5]. Отбасы — шағын әлеуметтік топ ретінде сипатталады, бұл топ некелік және отбасы қатынастары, ортақ тұрмыс пен балаларды тәрбиелеу мен қамтамасыз ету үшін жұбайлардың өзара жауапкершілігімен байланысты.

Отбасының функциясы отбасы мүшелерінің өздерінің нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған өмірлік қызмет саласы.Ғылыми әдебиеттерде отбасының функцияларын әртүрлі типологияларда қарастырады. Мысалы, А. Г. Харчев, А. И. Антонов, В. М. Медков отбасы функцияларын екі негізгі топқа бөледі: спецификалық және спецификалық емес. Бірінші топ отбасының мәнінен туындайды және оның әлеуметтік құбылыс ретінде ерекшеліктерін көрсетеді, ал екінші топ отбасы тарихи жағдайларға байланысты орындайтын немесе бейімделген функцияларды қамтиды.

Сонымен қатар, отбасының келесі функциялары бөлінеді:

• тәрбиелік функция — бұл функцияда әке мен ананың болу қажеттіліктері қанағаттандырылады;
• тұрмыстық-функционалдық (отбасы мүшелерінің материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың денсаулығын сақтау).

Отбасының эмоционалдық функциясы (отбасы мүшелерінің симпатия, құрмет, мойындау, эмоционалды қолдау, психологиялық қорғау қажеттіліктерін қанағаттандыру);

• рухани (мәдени) қарым-қатынас функциясы (ортақ демалыс өткізу, өзара рухани байыту қажеттіліктерін қанағаттандыру);
• бастапқы әлеуметтік бақылау функциясы (отбасы мүшелерінің әлеуметтік нормаларды орындауын қамтамасыз ету);
• жыныстық-эротикалық функция [6].

Қалыпты жұмыс істейтін отбасы — бұл өз функцияларын жауапкершілікпен және дифференциацияланған түрде орындайтын отбасы, нәтижесінде отбасының өзі әрбір мүшесінің өсуі мен өзгеруіне қажеттіліктерімен қанағаттандырылады. Ледерер мен Джексонның пікірінше, жақсы неке келесі белгілермен сипатталады: төзімділік, бір-біріне құрмет, адалдық, бірге болуға деген ниет, қызығушылықтар мен құндылықтар бағыттарының ұқсастығы.

Отбасындағы жүйе қаншалықты қатал болса, соғұрлым онда көп проблема мен қақтығыстар туындайды. Мінездердің айырмашылығын, әртүрлі төзімділік деңгейін ескерсек, жоғарыда айтылғандай, отбасы қақтығыстарының туындау ықтималдығы артады, бұл өз кезегінде қарым-қатынастардың үзілуіне әкеледі. Қақтығыстардың субъектілеріне байланысты отбасылық қақтығыстарға келесі тараптар қатысуы мүмкін: ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар, әрбір ерлі-зайыптылардың ата-аналары және олардың ата-әжелері мен немерелері.

Ерлі-зайыптылар арасындағы  қақтығыстар отбасы қатынастарында маңызды рөл атқарады. Олар көбінесе ерлі-зайыптылардың қажеттіліктерінің қанағаттанбауы нәтижесінде туындайды. Осыған байланысты ерлі-зайыптылар арасындағы қақтығыстардың негізгі себептері мыналар болып табылады:

• психосексуалдық үйлесімсіздік;
• өзектілікті сезінбеу қажеттілігінің қанағаттанбауы.
• Өзінің қадір-қасиетіне деген құрметтің болмауы бір тараптан;
• Позитивті эмоциялар қажеттілігінің қанағаттанбауы, мейірімділік, қамқорлық,   назар мен түсіністік жетіспеушілігі;
• Бір ерлі-зайыптының өз қажеттіліктерін шамадан тыс қанағаттандыруға әуестігі (алкоголь, есірткі, тек өзіне арналған қаржылық шығындар және т.б.);
• Үй жұмыстары, балаларды тәрбиелеу, ата-аналарға қатынас мәселелерінде өзара көмек пен түсіністік қажеттілігінің қанағаттанбауы;
• Демалыс қажеттіліктері, қызығушылықтардағы айырмашылықтар.

Конфликтінің негізгі функцияларын конструктивті және деструктивті функциялар блогына біріктіруге болады. Бір және сол қақтығыс бір жағдайда деструктивті, ал басқа жағдайда конструктивті болуы мүмкін, бір даму фазасында теріс рөл атқаруы мүмкін, ал басқа фазада оң рөл атқаруы мүмкін. [7].

Отбасын тұрақсыздандыратын ең жиі кездесетін қақтығыстар — қаржылық мәселелер бойынша туындайды. Олар жас, барлық жағынан әлі де қалыптасып үлгермеген отбасына ең ауыр соққыларды жасайды.

Қаржы мәселелерінен туындайтын отбасындағы қақтығыстардың үш негізгі түрін атап өтуге болады:

Ерлі-зайыптылардың бірі басқа жұбайының табысынан немесе оның толық болмауынан көңілі қалған;

Ерлі-зайыптылардың бірі екінші жұбайын ортақ қаржыны тиімсіз жұмсағаны үшін айыптайды. Бюджетті қалай бөлу керек екендігі туралы ортақ пікір жоқ;

Ерлі-зайыптылардың бірі, оның пікірінше, жұбайының отбасы бюджетіне қосқан үлесі тым аз, ал жеке шығындары тым үлкен деп санайды.

Конфликт көбінесе бір ғана себептен емес, бірқатар себептердің кешенінен туындайды, олардың арасында басты себептерді айқындауға болады.

В.А. Сысенко барлық супружеский конфликттерді үш негізгі категорияға бөлді:

• Еңбек міндеттерін әділетсіз бөлу бойынша конфликттер (құқықтар мен міндеттердің әртүрлі түсініктері);
• Қанағаттандырылмаған қажеттіліктер бойынша конфликттер;
• Тәрбие мәселелеріндегі жанжалдар.

Жас отбасыдағы серіктестердің көзқарастарының, пікірлерінің, себептерінің әртүрлілігі, экономикалық тұрақсыздық, табыс деңгейі және басқа да көптеген факторлар қаржылық негіздегі жанжалдардың жиі туындауына әкеледі. Бұл жанжалдар өзектілігі мен динамикалылығымен ерекшеленеді. Жанжалдардың алдын алу – әлеуметтік өзара әрекеттесу субъектілерінің өмірін ұйымдастыру арқылы, жанжалдардың туындау мүмкіндігін жоюға немесе азайтуға бағытталған шаралардан тұрады. Отбасылық жанжалдардың алдын алу барлық отбасы мүшелеріне, әсіресе ерлі-зайыптыларға байланысты.

Кейде ұсақ-түйек отбасы жанжалдарының оң әсері болуы мүмкін екенін есте ұстау керек, өйткені олар даулы мәселелерді шешуге келісімге келуге және үлкен жанжалдардың алдын алуға көмектеседі. Отбасылық жанжалдарды шешудің маңызды кезеңдерінің бірі – проблемаларды маңыздылығы мен шешілу қажеттілігінің шұғылдығына қарай ретке келтіру, негізгі және екінші дәрежелі мәселелерді анықтау. Негізгі мәселелер – бірінші кезекте шешуді қажет ететін және оларОтбасы құрғанда, жас адамдардың көбінесе біреудің ата-анасымен бірге тұруы қажет болады. Бұл олардың арасында дисгармониялық қатынастардың туындауына себеп болуы мүмкін. Көп көмек көрсету, сондай-ақ қатал бақылау мен қаржылық қолдау зиян келтіруі мүмкін. Мысалы, ата-аналар жас отбасын экономикалы тұрғыда қамтамасыз етсе , бұл олардың өмір сүруін бақылауға құқығы бар екендігін жасырушы немесе ашық түрде көрсетуі мүмкін. Ата-аналардың араласуы некеде қайшылықтарды тудыруы мүмкін, ол көбінесе саналы түрде емес,бейсаналы тұоғыда да орын алып жатады. Кейбір жұптар өздерінің мүдделерін қорғауға тырысып, ата-аналармен байланысты толығымен үзуге тырысады. Мұндай әрекеттер әдетте отбаын сәтсіздікке ұшыратады және неке бұзылуына ықпал етеді, себебі отбасы өмір мүдделерін сақтауы эмоционалды байланыстарды сақтау арқылы жүзеге асады.

Сонымен қатар, соңғы уақытта неке құрған жас адамдардың негізгі мотиві материалдық игілік пен ата-аналарынан бөлек тұруға деген ұмтылыс болып отыр. Бұл жас отбасының көбінесе серіктесін қате таңдауға әкелуі мүмкін, және өз мақсатына жеткенде жақсы қарым-қатынасты сақтау ниеті жоғалып, жұптар арасында конфликттер туындайды. Осылайша, жас отбасылардың дамуының алғашқы кезеңінде қатынастарда дисгармония туындайды. [8].

Көбінесе қазақстардық отбасылар материалдық-экономикалық және психологиялық тәуелділікпен сипатталады. Нуклеарлы отбасын үлкен үш ұрпақты отбасыға айналдырудың себебі көбінесе бір пәтерде бірге тұру қажеттілігі болып табылады, өйткені жас отбасы өз бетінше пәтер сатып алуға немесе жалға алуға қаржылық тұрғыдан қабілетсіз болады. Мұндай жағдай отбасы мүшелерінің рөлдерінде шатасулар туындайды, отбасының тиімді жұмыс істеуін төмендетеді, отбасының арасындағы шиеленісуді және қақтығыстарды арттырады.

Отбасылық бюджетті басқарудың ортақ ережелерін келісу өте маңызды. Келісімдерді қағазға түсіріп, олардың орындалуын жүйелі түрде тексеріп отыру ұсынылады. Қаржы мәселелерін талқылау кезінде эмоциялар үстемдік етіп, келісу мүмкін болмайтын жағдайда, келіссөздерге кәсіби қаржы кеңесшісін тарту орынды. Бұл талқылауға конструктивтілік қосып, тараптарға қаржы мәселелеріне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. [9].

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, қаржылық негіздегі жанжалдардың себебі тараптардың өзекті қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауынан туындайды деп айтуға болады. Сонымен қатар, жанжалдың себебі отбасындағы экономикалық тұрақтылықтың бұзылуы болуы мүмкін. Отбасы мүшелерінің күтпеген шығындарына байланысты ата-аналарды араластыру жанжалдың ауқымын кеңейтуі мүмкін. Қаржылық жанжал отбасындағы барлық мүшелердің психологиялық жағдайына кері әсерін тигізеді. Жанжал екі тарап та ортақ нәтижеге қол жеткізуді мақсат еткен жағдайда тиімдірек шешіледі, бұл ынтымақтастықты арттырады.

Ерлі-зайыптылар арасындағы қақтығыстар отбасылық қарым-қатынастардың қалыпты және жиі кездесетін бөлігі болып табылады. Олар отбасылық өмірдегі өзара түсініспеушіліктер мен қажеттіліктердің қанағаттанбауынан туындайды. Бұл қақтығыстардың сипаты мен салдары олардың қалай басқарылуына және шешілуіне тікелей байланысты. Қақтығыстардың алдын алу және шешу жолдарын тиімді пайдалану ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарын нығайтып, олардың арасындағы үйлесімділікті арттыруға ықпал етеді.

Қаржылық мәселелерден туындаған қақтығыстар жас отбасылар үшін жиі кездесетін сынақ болып табылады. Қаржы мәселелерін дұрыс басқару, бюджетті жоспарлау және серіктестер арасында ашық әрі сенімді қарым-қатынас орнату маңызды болып табылады. Сонымен қатар, отбасылық жанжалдардың алдын алуда және шешуде ата-аналардың араласуы мен жас отбасының дербестігі арасындағы тепе-теңдікті сақтау да маңызды фактор болып табылады.

Мақалада қарастырылғандай, қақтығыстар тек теріс әсер әкеліп қана қоймай, дұрыс басқарылған жағдайда, серіктестер арасындағы қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтеруге және олардың өзара түсіністігін нығайтуға мүмкіндік береді. Жанжалдарды конструктивті шешу, мәселені ашық талқылау және кәсіби мамандардың көмегіне жүгіну отбасылық өмірдің сапасын арттыруға бағытталған маңызды қадамдар болып табылады.

Қорытындылай келе, қақтығыстарды шешу барысында серіктестердің жеке қажеттіліктеріне назар аудару, өзара сыйластықты сақтау және ортақ шешімдерге келуге ұмтылу ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарын нығайтуға мүмкіндік береді. Бұл бағытта жас отбасыларға көрсетілетін қолдау мен дұрыс бағыт-бағдар олардың үйлесімді дамуына ықпал ететін басты шарттардың бірі болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Абрамов А.П,Дрючина И.Н,Современные концепции межличностной коммуникации / Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. 2011. Т. 100. № 8. 222-225б
2. Гурко Т. А. Влияние добрачного поведения на стабильность молодой семьи // Социологические исследования. 1982. № 2. С. 88–93.
3. Борцов Ю. С. Семейные конфликты как угроза стабильности российской семьи//Гуманитарий Юга России. 2019. Т. 8. № 2. C. 196–205
4. Ибрагимова Д. Х. Деньги, гендер, власть в домохозяйстве: концептуальные подходы // Экономическая социология. 2016. Т. 17. № 2. С. 116–145.
5. Психология семьи: хрестоматия / ред.-сост. Д. Я. Райгородский. — Самара: Изд. дом «Бахра-М», 2002. — 752 с
6. Сысенко В. А. Супружеские конфликты. — М.: Мысль, 1989. — 173 с.
7. Рогов Е. И. Психология отношений мужчины и женщины. — М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2003. — 288 с.
8. Кузина О. Е. Финансовая грамотность и финансовая компетентность: определение, методики измерения и результаты применения в России // Вопросы экономики. 2015. Т. 8. С. 129–148.
9. Семейно-бытовая культура. Под ред. Д. И. Водзинского. — Мн.: Нар. асвета, 1987. — 255 с