ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ПРОЦЕСТІК ҚҰҚЫҚҚА ҚАБІЛЕТТІЛІГІ

ПРОЦЕССУАЛЬНАЯ ПРАВОСПОСОБНОСТЬ ИНОСТРАННЫХ И МЕЖДУНАРОДНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ

Сахрат Диана Қайырболатқызы

студент 4 курса, образовательная программа «Юриспруденция», Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

Есенгазиева Айнур Калимовна

научный руководитель, магистр юрид. наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі – бұл аталған субъектілердің құқықтарын сот тәртібінде қорғау және жүзеге асыру қабілеті. Бұл тақырып халықаралық құқық пен ұлттық заңнаманың қиылысында орналасқан. Шетелдік ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі көбінесе мемлекеттердің ішкі заңдарына тәуелді болса, халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі олардың халықаралық шарттар мен келісімдер арқылы реттелетін ерекшелігімен анықталады.

АННОТАЦИЯ

Процессуальная правоспособность иностранных и международных организаций – это способность защищать и осуществлять права указанных субъектов в судебном порядке. Эта тема находится на пересечении международного права и национального законодательства. В то время как процессуальная правоспособность иностранных организаций во многом зависит от внутренних законов государств, правовой статус международных организаций определяется их спецификой, регулируемой международными договорами и соглашениями.

Кілт сөздер: халықаралық ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі,Біріккен ұлттар ұйымы,Халықаралық ұйым,Ішкі құқық нормалары,юрисдикциялық шектеулер.

Ключевые слова: процессуальная правоспособность международной организации, Организация Объединенных Наций, международная организация, нормы внутреннего права, юрисдикционные ограничения.

Шетелдік және халықаралық ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі құқықтық ғылымда маңызды және күрделі тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл мәселе халықаралық құқық, ішкі құқық және азаматтық процесс заңнамасының қиылысында орналасқан. Осы эсседе шетелдік және халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі мен олардың процестік құқыққа қабілеттілігі, сондай-ақ бұл тақырыптың халықаралық қатынастар мен ұлттық құқықтағы маңыздылығы талқыланады.

Шетелдік және халықаралық ұйымдар – бұл белгілі бір мемлекетаралық немесе коммерциялық емес мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылған құқықтық субъектілер. Олардың құқықтық мәртебесі өз қызметтерін жүзеге асыру үшін маңызды. Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ), Еуропалық Одақ (ЕО), Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) сияқты ұйымдар халықаралық құқық субъектілері болып табылады және олар халықаралық құқық нормалары негізінде әрекет етеді.Шетелдік ұйымдардың құқықтық қабілеттілігі әдетте олардың құрылтай құжаттарымен, мүше мемлекеттер арасындағы келісімдермен және қабылданған халықаралық нормалармен реттеледі. Бұл ұйымдар өз функцияларын жүзеге асыру үшін белгілі бір автономия мен иммунитетке ие болуы мүмкін, бірақ бұл олардың процестік құқыққа қабілеттілігін шектемейді.

Процестік құқыққа қабілеттілік – бұл субъектінің сот процестеріне қатысуға құқығы мен міндеті. Ол құқықтық қабілеттіліктің бөлігі ретінде қарастырылады және белгілі бір елдің заңнамасына сәйкес анықталады. Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі олардың ұлттық соттарда және арбитраждық органдарда құқықтарын қорғауға немесе міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.Халықаралық ұйымдар көбінесе процестік құқыққа қабілеттілігін халықаралық келісімдер арқылы алады. Мысалы, БҰҰ-на мүше мемлекеттер ұйымның құқықтық қабілеттілігін арнайы келісімдерде мойындайды. Сондай-ақ, халықаралық ұйымдарда иммунитет болуы мүмкін, бұл олардың кейбір жағдайларда сотқа тартылмауын қамтамасыз етеді.

Қазақстанның заңнамасына сәйкес, шетелдік және халықаралық ұйымдар елдің азаматтық және процестік құқық саласында құқық субъектілері ретінде қарастырылады. Азаматтық процестік кодексте  шетелдік ұйымдардың соттарға талап арыз беру немесе жауапкер ретінде қатысу мүмкіндіктері қарастырылған. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдардың иммунитеттері мен атықшылықтары туралы арнайы заңдар немесе келісімдер қолданылады.

Мысалы, Қазақстандағы шетелдік инвестициялар туралы заңнама шетелдік компаниялардың сот процестеріне қатысу құқығын қамтамасыз етеді, бұл олардың экономикалық қызметін құқықтық тұрғыдан қорғайды.

Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі халықаралық қатынастар мен сауда-саттықта маңызды рөл атқарады. Бұл қабілеттілік ұйымдардың құқықтарын қорғауға, заңды міндеттерін орындауға және даулы мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, процестік құқыққа қабілеттілік мемлекеттің құқықтық жүйесінің халықаралық стандарттарға сәйкестігін көрсетеді.

Шетелдік коммерциялық ұйымдар Қазақстанда азаматтық және коммерциялық істер бойынша сотқа жүгіну құқығына ие.

Азаматтық процестік кодексте шетелдік ұйымдардың талапкер немесе жауапкер ретінде қатысу тәртібі нақты көрсетілген.

Шетелдік және халықаралық ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі:

1. Шетелдік ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі осы ұйым соған сәйкес құрылған шет мемлекеттің заңы бойынша айқындалады. Бұл заң бойынша процестік құқыққа қабілеті жоқ шетелдік ұйым Қазақстан Республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында құқыққа қабілеті бар деп танылуы мүмкін.

2. Халықаралық ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі осы ұйым соған сәйкес құрылған халықаралық шарттың немесе Қазақстан Республикасының өзге де халықаралық шарттарының негізінде белгіленеді.

Шетелдік ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі осы ұйым соған сәйкес құрылған шет мемлекеттің заңы бойынша айқындалады. Бұл заң бойынша процестік құқыққа қабілеті жоқ шетелдік ұйым Қазақстан Республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында құқыққа қабілеті бар деп танылуы мүмкін.Халықаралық ұйымның процестік құқыққа қабілеттілігі осы ұйым соған сәйкес құрылған халықаралық шарттың немесе Қазақстан Республикасының өзге де халықаралық шарттарының негізінде белгіленеді. Халықаралық және ұлттық құқық арасындағы байланыс

Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігін толық түсіну үшін, халықаралық және ұлттық құқық арасындағы өзара байланысты қарастыру маңызды. Бұл екі деңгейдің үйлесімді әрекеті құқықтық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Халықаралық ұйымдардың қызметін реттеу кезінде олардың құрылтай келісімдері мен халықаралық құқық нормалары ұлттық құқыққа қарағанда басымдыққа ие болуы мүмкін. Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) Қауіпсіздік Кеңесінің шешімдері мүше мемлекеттердің ұлттық заңнамасына әсер етеді. Бұл халықаралық ұйымдардың құқықтық қабілеттілігін күшейтеді.

Көптеген жағдайларда шетелдік ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі мемлекеттердің ішкі құқықтық нормалары арқылы реттеледі. Қазақстанда, мысалы, шетелдік ұйымдардың соттарға талап арыз беруі азаматтық іс жүргізу кодексінің ережелерімен реттеледі, ал ерекше жағдайларда инвестициялық даулар үшін арнайы форумдар (халықаралық арбитраждар) ұсынылады.

Халықаралық ұйымдардың иммунитеті олардың мүше мемлекеттердің сот жүйесіне тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Алайда бұл иммунитет кейде әділ сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі келтіруі мүмкін. Мысалы, халықаралық ұйымдардың қызметкерлеріне немесе шешімдеріне қатысты сот талқылауларын бастау қиынға соғуы мүмкін.

Халықаралық құқықтық қатынастарда белгілі бір дауды қай сот қарайтынын анықтау әрдайым айқын емес. Шетелдік ұйымдардың мүдделерін қорғау кезінде юрисдикциялық шектеулер пайда болуы мүмкін.

Кейбір елдерде шетелдік ұйымдардың құқықтық қабілеттілігін реттейтін ережелер әлі жетілмеген. Бұл шетелдік ұйымдарға немесе инвесторларға өз құқықтарын қорғауда кедергілер туғызуы мүмкін.

Ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігін тиімді жүзеге асыру үшін мемлекеттер халықаралық құқықтық институттарды күшейтуі қажет. Бұл, әсіресе, халықаралық арбитраждар мен трансшекаралық дауларды шешуде маңызды.

Халықаралық ұйымдардың иммунитетін реттейтін нақты ережелер қажет. Бұл сот төрелігін әділ қамтамасыз етуге және құқықтық айқындықты арттыруға мүмкіндік береді.

Әрбір мемлекет шетелдік ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігін реттейтін ұлттық заңнамасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіруі керек.

Шетелдік және халықаралық ұйымдардың процестік құқыққа қабілеттілігі – заманауи құқықтық жүйенің өзекті мәселесі. Бұл ұғым мемлекеттердің өзара әрекеттестігін нығайтуға, халықаралық дауларды әділ шешуге және құқық үстемдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Әрі қарайғы құқықтық реформалар мен халықаралық ынтымақтастық бұл саладағы құқықтық тұрақтылықты нығайта түседі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Бекяшев, К. А. Международное право. — М.: Проспект, 2020.
2. Баймаханов, М. Т. Халықаралық құқық: теориясы мен тәжірибесі. — Алматы: Жеті Жарғы, 2001.
3. Темірбекова, Г. Т. Халықаралық құқық және Қазақстанның халықаралық ұйымдардағы рөлі. — Алматы, 2018.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексі