ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КИБЕРҚЫЛМЫС: АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

КИБЕРПРЕСТУПНОСТЬ В КАЗАХСТАНЕ: ПРОФИЛАКТИКА И ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ

Нурлыгалым Азамат Бауыржанович

студент 4 курса образовательной программы «Юриспруденция», Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

Базаргалиева Жазира Акимгалиевна

научный руководитель, магистр юрид.наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Бұл ғылыми-мақалада қазіргі таңдағы ауқымды тақырып – «Қазақстандағы киберқылмыс: алдын алу және құқықтық реттеу» туралы айтылады. Мақалада Қазақстандағы киберқылмыс мәселесі, оның түрлері мен қазіргі жағдайы қарастырылады. Киберқылмыстың негізгі түрлеріне хакерлік шабуылдар, интернет-алаяқтық, фишинг және деректерді бұзу әрекеттері жатады. Сонымен қатар, киберқылмыспен күресу үшін қолданылатын құқықтық механизмдер мен мемлекеттік бағдарламалар талқыланады. «Киберқалқан» сияқты бастамалар, халықтың цифрлық сауаттылығын арттыру, халықаралық ынтымақтастық және заманауи технологияларды енгізу сияқты алдын алу шаралары ұсынылады. Мақаланың мақсаты – ақпараттық қауіпсіздікті нығайту және қоғамды осы қауіпке қарсы әрекет етуге шақыру.

АННОТАЦИЯ

Данная научная статья посвящена актуальной масштабной теме – «Киберпреступность в Казахстане: профилактика и правовое регулирование». В статье рассматривается проблема киберпреступности в Казахстане, ее виды и текущая ситуация. К основным видам киберпреступлений относятся хакерские атаки, интернет-мошенничество, фишинг и утечка данных. Кроме того, обсуждаются правовые механизмы и государственные программы, используемые для борьбы с киберпреступностью. В качестве профилактических мер рекомендуются такие инициативы, как «Киберкалкан», повышение цифровой грамотности населения, международное сотрудничество и внедрение современных технологий. Цель статьи – укрепить информационную безопасность и побудить общество к действиям против этой угрозы.

Кілт сөздер: Киберқылмыстар, хакер, фишинг, интернет-алаяқтық, деректерді бұзу.

Ключевые слова: Киберпреступление, хакер, фишинг, интернет-мошенничества, утечка данных.

Қазіргі заманда ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы қоғам өмірін жеңілдеткенімен, жаңа қауіптерді де алып келді. Соның бірі – киберқылмыс. Бұл қылмыстар жеке тұлғаларға, ұйымдарға және тіпті мемлекеттің қауіпсіздігіне елеулі зиян келтіруі мүмкін. Қазақстан да бұл жаһандық проблемаға тап болып, оны шешу үшін тиісті шараларды қолға алуда.

Киберқылмыстың түрлері:

Киберқылмыс – ақпараттық жүйелер мен желілер арқылы заңсыз әрекеттер жасау. Оның негізгі түрлеріне мыналар жатады:

1. Хакерлік шабуылдар – желіге рұқсатсыз ену және деректерді ұрлау.

2. Фишинг – алаяқтық арқылы жеке мәліметтерді алу (логиндер, парольдер, банк деректері).

3. Зиянды бағдарламалар тарату – компьютерлік вирустар, трояндар немесе ransomware.

4. Деректерді бұзу және жариялау – жеке және мемлекеттік құпия ақпаратты тарату.

5. Интернет-алаяқтық – онлайн төлемдер мен сауда-саттықтағы алдау әрекеттері.

Қазақстандағы киберқылмыстың қазіргі жағдайы:

Қазақстанда киберқылмыс деңгейі жыл сайын өсіп келеді. 2023 жылы Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, интернет алаяқтық бойынша 20 мыңнан астам құқық бұзушылық тіркелген. Кибершабуылдардың көпшілігі жеке тұлғалардың банк шоттарын тонау, мемлекеттік ақпараттық жүйелерге заңсыз кіру және корпоративтік мәліметтерді ұрлаумен байланысты.

Кибершабуылдар тек жеке тұлғаларды ғана емес, мемлекеттік секторды да нысанаға алады. Мәселен, 2022 жылы Қазақстанның мемлекеттік мекемелерінің ақпараттық жүйелеріне бірнеше хакерлік шабуыл жасалған. Бұл жағдайлар ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігін тағы бір рет дәлелдеді.

Қылмыстық әрекеттің бұл түрі соңғы жылдары өте қарқынды дамып келеді. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (ҚС АЕК) есебінде қылмыстың бұл түрі 2018 жылдан бастап бөлек көрсетіле бастады. Сол жылы полицейлер мұндай 517 қылмысты ғана тіркеген. 2019 жылдан бері Қазақстанды интернет-алаяқтық күрт көбейіп, 7,8 мыңға жетті. Пандемия жағдайды одан сайын ушықтырып, 2021 жылы соңғы жылдардағы ең жоғары көрсеткіш: 21,4 мың осындай құқық бұзушылықтар тіркелді.

Интернеттегі меншікке қарсы қылмыстар ашылу деңгейі төмен. Мәселен, тергеу органдарының өндірісінде болған 22,9 мың қылмыстық істің (мұнда 2022 жылғы қозғалған істері ескерілген) 17,2 мың арыз тергеу кезеңінде үзілген. Яғни, он қылмыстық істің жетеуі сотқа жеткізілмеген. Себебі қылмыскер табылмаған.

Мұндай қылмыстық істердің 11%-ға жуығы (2,5 мың) түрлі себептермен жабылғандықтан, сотқа дейін жетпеген. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35 және 36-баптарында оннан астамы көрсетілген. Бұл жерде және қылмыс құрамының болмауы және ескіру мерзімінің өтуі, рақымшылық жасау және басқа да көптеген себептер бар.

2022 жылы тек 15%-ға жуығы, яғни 3,4 мың қылмыстық іс тікелей сотқа жолданған. ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабы бойынша жаза айыппұлды да, 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруды да қарастырады. Жазаның ауырлығы көптеген факторға, соның ішінде келтірілген зиянның мөлшеріне, эпизодтардың санына, ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайларға байланысты.

Құқықтық реттеу және қолданылатын шаралар:

Қазақстанда киберқылмыспен күрес және оны құқықтық реттеу бірнеше заңдар арқылы жүзеге асады:

1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – киберқылмысқа байланысты 205, 210, 272-баптар қылмыстық жауапкершілік қарастырады.

2. "Ақпараттандыру туралы" заң – ақпараттық қауіпсіздік талаптарын реттейді.

3. "Киберқалқан" бағдарламасы – 2017 жылы қабылданған ұлттық бағдарлама, ол мемлекеттік және жеке сектордың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді көздейді.

Киберқылмыстың алдын алу жолдары:

1. Халықтың цифрлық сауаттылығын арттыру

Азаматтарға онлайн қауіпсіздік ережелерін үйрету, күмәнді сілтемелер мен хаттарға жауап бермеу туралы ақпараттандыру қажет.

2. Заманауи технологияларды енгізу

Киберқауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін мемлекеттік және жеке секторларда ең жаңа бағдарламалық құралдарды пайдалану керек.

3. Халықаралық ынтымақтастық

Киберқылмыспен күрес жаһандық деңгейде жүзеге асуы тиіс. Қазақстан Интерпол және басқа халықаралық ұйымдармен тығыз жұмыс жасауда.

4. Мемлекеттік бақылауды күшейту

Ақпараттық жүйелер мен әлеуметтік желілерде заңсыз әрекеттерді анықтау үшін тұрақты мониторинг қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Электрондық ресурс: https://kodeksy-kz.com/ugolovnyj_kodeks
2. "Ақпараттандыру туралы" ҚР заңы. Электрондық ресурс: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000418
3. ҚР ІІМ статистикалық деректері (2023).
4. Киберқауіпсіздік және ақпараттық технологиялар саласындағы халықаралық ұйымдардың баяндамалары.
5. «Киберқалқан» бағдарламасы туралы ресми деректер.