ӘКІМШІЛІК ШАҒЫМ ҚҰҚЫҚТЫҚ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ: МАҒЫНАСЫ МЕН РӨЛІ

АДМИНИСТРАТИВНАЯ ЖАЛОБА КАК ПРАВОВОЙ ПРОЦЕСС: ЗНАЧЕНИЕ И РОЛЬ

Бакытов Асет Асылханұлы

студент 4 курса образовательной программы «Юриспруденция», Западно-Казахстанский университет имени М. Отемисова,

Казахстан, г. Уральск

Базаргалиева Жазира Акимгалиева

научный руководитель, магистр юрид. наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Отемисова,

Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада әкімшілік шағымның құқықтық процесс ретіндегі мағынасы мен рөлі қарастырылады. Әкімшілік шағым құқықтық жүйеде азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы негізгі механизмдерінің бірі болып табылады. Зерттеу барысында шағымның құқықтық мәртебесі, оны қарау тәртібі және әкімшілік сот төрелігі саласындағы маңызы талданады. Сонымен қатар, халықаралық тәжірибелер мен Қазақстан Республикасының әкімшілік шағымдарды қарау жүйесі салыстырмалы түрде зерттеліп, процесті жетілдіру жолдары ұсынылады.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются значение и роль административной жалобы как правового процесса. Административная жалоба является одним из ключевых механизмов в правовой системе, обеспечивающим защиту прав и свобод граждан. В ходе исследования анализируются правовой статус жалобы, порядок ее рассмотрения и значение в системе административного правосудия. Также проводится сравнительный анализ международного опыта и системы рассмотрения административных жалоб в Республике Казахстан с предложениями по совершенствованию процесса.

Кілт сөздер: әкімшілік шағым, құқықтық процесс, құқықтық мәртебе, құқық қорғау механизмі, әкімшілік әділет, мемлекеттік органдар, халықаралық тәжірибе, Қазақстан Республикасының заңнамасы, шағымдарды қарау тәртібі, азаматтардың құқықтары.

Ключевые слова: административная жалоба, правовой процесс, правовой статус, механизм защиты прав, административное правосудие, государственные органы, международный опыт, законодательство Республики Казахстан, порядок рассмотрения жалоб, права граждан.

Әкімшілік шағым – құқықтық жүйенің ажырамас бөлігі, ол азаматтардың және ұйымдардың мемлекеттік органдардың немесе лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне (немесе әрекетсіздіктеріне) қарсылық білдіру мүмкіндігін береді. Құқықтық мемлекет қағидаттарын ұстанатын кез келген қоғамда азаматтардың өз құқықтарын қорғау, заңды бұзушылықтарға шағым жасау және әділеттілікті қалпына келтіру мүмкіндігі негізгі құқықтық құндылықтардың бірі болып табылады. Бұл процесс мемлекеттік басқару мен азаматтық қоғам арасындағы қатынастарды реттейтін маңызды құрал болып саналады.

Әкімшілік шағым құқықтық процесс ретінде құқықтық мемлекет құрудың маңызды тетігі. Бұл институт жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін қорғауға ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің ашықтығын қамтамасыз етуге және мемлекеттік органдардың қызмет сапасын арттыруға бағытталған. Әкімшілік шағымдар арқылы азаматтар өз құқықтарының сақталуын талап етіп қана қоймай, мемлекеттік аппараттың жұмысында орын алуы мүмкін кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік алады.

Қазақстанда әкімшілік шағымды реттеу «Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекспен» қамтамасыз етіледі, бұл оның құқықтық негіздерін және қолдану тәртібін айқындайды. Бұл кодекс 2021 жылы қабылданып, азаматтар мен ұйымдардың мемлекеттік органдардың шешімдері мен әрекеттеріне шағымдану құқығын нақтылауға бағытталды. Кодекс қабылданғаннан кейін шағымдарды қарау жүйесі айтарлықтай жетілдіріліп, заңды мүдделерді қорғау механизмдері күшейтілді.

Дегенмен, әкімшілік шағым институтын дамыту қажеттілігі жалғасуда, себебі Қазақстанда бұл механизм толықтай тиімділігін көрсете қойған жоқ. Мемлекеттік органдардың кейбір шешімдері мен әрекеттері ашықтық пен әділеттілік қағидаттарына толық сәйкес келмейді. Осыған байланысты әкімшілік шағымдарды қарау тәртібін жетілдіру, халықаралық тәжірибені енгізу және құқықтық мәдениетті арттыру аса маңызды.

Бұл мақалада әкімшілік шағымның құқықтық жүйедегі маңызы мен рөлі, оны қарау тәртібі, құқықтық мәртебесі және оның азаматтар үшін құқық қорғау құралы ретіндегі мәні жан-жақты қарастырылады. Сонымен қатар, Қазақстандағы әкімшілік шағымдарды қараудың ағымдағы жағдайы мен оларды жетілдіру жолдары талқыланып, халықаралық тәжірибе мысалдары келтіріледі.

Әкімшілік шағымды қарастырудың құқықтық табиғаты оны азаматтардың құқықтарын қорғау құралы ретінде сипаттайды. Заңнамаға сәйкес, әкімшілік шағым – бұл азаматтың немесе заңды тұлғаның өз құқықтарының бұзылғаны туралы арызы. Қазақстан Республикасының 2021 жылы күшіне енген «Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінде» (ӘРПК) әкімшілік шағым түсінігі және оны қарау тәртібі егжей-тегжейлі реттелген.

Негізгі құқықтық мәртебесі:

1. Құқық қорғау механизмі: Әкімшілік шағым азаматтарға және ұйымдарға құқық бұзушылықтарға қарсы тұруға мүмкіндік береді.
2. Бақылау құралы: Мемлекеттік органдардың қызметіне қоғамдық бақылауды қамтамасыз етеді.
3. Кепілдік элементі: Әр азамат заң алдында тең құқылы, және оның құқықтарын қорғау мемлекеттік міндет болып табылады.

Әкімшілік шағымды қарау тәртібі заңнамада нақты белгіленген және келесі кезеңдерден тұрады:

Азаматтар немесе ұйымдар шағымды әкімшілік органға немесе сотқа жаза алады. Шағым міндетті түрде нақты мазмұнда жазылуы тиіс, оған:

• Шағым берушінің жеке мәліметтері;
• Құқық бұзушылық туралы ақпарат;
• Мемлекеттік органның шешімі немесе әрекеті туралы деректер енгізіледі.

Әкімшілік шағымдарды қарау мерзімі заңнамада нақты көрсетілген. ӘРПК-ге сәйкес, мемлекеттік органдар шағымға жауапты 15 күнтізбелік күннің ішінде беруі тиіс. Бұл мерзімнің сақталуы азаматтар үшін әділеттілік пен ашықтықты қамтамасыз етеді.

Шағымды қарау процесі кезінде құқықтық процедуралардың сақталуы өте маңызды. Әкімшілік орган:

• Шағым берушінің дәлелдерін тыңдауға міндетті.
• Шешімді негізді және заңды түрде қабылдауы тиіс.

Әкімшілік шағым құқықтық жүйеде бірнеше маңызды рөл атқарады:

Әкімшілік шағым азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғаудың тиімді әдісі болып табылады. Ол заң бұзушылықтарды дер кезінде анықтап, оларды жоюға мүмкіндік береді.

Әкімшілік шағымдарды қарау мемлекеттік органдардың қызмет сапасын арттыруға ықпал етеді. Шағымдар арқылы мемлекеттік органдардың іс-әрекеті бағаланып, қажет болған жағдайда өзгерістер енгізіледі.

Әкімшілік шағым құқықтық тәртіп пен заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етеді. Бұл құқықтық мемлекет құрудың негізін қалайды.

Әкімшілік шағымдарды қарау тәжірибесі әлемнің көптеген елдерінде әртүрлі үлгілерде қолданылады.

1. Халықаралық тәжірибе

Германия: Әкімшілік әділет жүйесі жақсы дамыған. Германияда азаматтар мен ұйымдар мемлекеттік органдардың шешімдеріне шағымдану үшін арнайы әкімшілік соттарға жүгінеді. Бұл соттар заңдылықты қамтамасыз етуде және құқықтық қорғауды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.

Франция: Мемлекеттік органдардың шешімдеріне шағымдану әкімшілік әділет жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Франциядағы әділет жүйесі мемлекеттік органдардың азаматтар алдындағы жауапкершілігін арттыруға бағытталған.

Ұлыбритания: Мұнда азаматтар шағымдарын Омбудсменге немесе әкімшілік соттарға береді. Бұл модель ашықтық пен әділдікті қамтамасыз етеді.

2. Қазақстанның моделі

Қазақстан Республикасында әкімшілік шағымдарды қарау «Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекспен» реттеледі. Бұл заң:

• Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғауды күшейтеді.
• Мемлекеттік органдардың қызметін тиімді және ашық етуге ықпал етеді.
• Процестің цифрландырылуын және жеңілдетілуін қамтамасыз етеді.

Қазақстанда әкімшілік шағымдарды қарау жүйесін жетілдіру үшін келесі шаралар ұсынылады:

1. Цифрлық технологияларды енгізу

Шағым беру және қарау процесін автоматтандыру уақытты үнемдеуге және процедураның ашықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Электронды порталдар арқылы шағым беру азаматтар үшін ыңғайлы болады.

2. Құқықтық сауаттылықты арттыру

Азаматтардың өз құқықтары мен міндеттерін түсіну деңгейін көтеру үшін құқықтық сауаттылықты арттыру шараларын жүзеге асыру қажет. Бұл мақсатта бұқаралық ақпарат құралдары мен оқу орындарының рөлін күшейту маңызды.

3. Тәуелсіз бақылау органдарын құру

Әкімшілік шағымдарды қараудың тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін омбудсмен немесе тәуелсіз бақылаушы органдардың рөлін арттыру қажет.

4. Әкімшілік сот жүйесін күшейту

Әкімшілік соттардың шешім қабылдау процесін жеңілдету және олардың құқықтық мәртебесін нығайту маңызды.

Әкімшілік шағым – азаматтардың құқықтарын қорғау және мемлекеттік органдардың заңдылығын қамтамасыз етудің негізгі құралы. Бұл құқықтық механизм мемлекеттік органдардың ашықтығы мен тиімділігін арттырып, азаматтардың құқықтық жүйеге деген сенімін нығайтады. Қазақстан Республикасында әкімшілік шағымдар жүйесі халықаралық стандарттарға сәйкес жетілдірілу үстінде, алайда процестің тиімділігін арттыру үшін қосымша шараларды жүзеге асыру қажет. Цифрлық технологияларды енгізу, құқықтық сауаттылықты арттыру және тәуелсіз бақылауды қамтамасыз ету арқылы әкімшілік шағымдар жүйесін жетілдіру мүмкіндігі бар.

Бұл процесс құқықтық мемлекеттің басты қағидаттарын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады және Қазақстандағы азаматтардың құқықтарын қорғау механизмдерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексі. [Электрондық ресурс] - https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000377
2. Шакарян, М.С. Административное право и процесс: теоретические и практические аспекты. Москва: Юристъ, 2019. – 412 с.
3. Төлеуғалиев, Ғ. Әкімшілік құқық: оқулық. Алматы: Заң әдебиеті, 2020. – 368 б.
4. Қазақстан Республикасының «Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі». Қазақстан Республикасының заңдары жинағы. Нұр-Сұлтан: Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, 2021. – 192 б.