ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ

АННОТАЦИЯ

Мақалада бүгінгі күні инвестициялық тартымдылықты бағалаудың маңыздылығы анықталады. Инвестициялық тартымдылықты бағалаудың  негізгі әдістері зерттеледі. Әрбір әдіс жеке қарастырылып, әдістердің артықшылықтары мен кемшіліктері қарастырылады.  

Түйін сөздер: инвестициялық тартымдылық, инвестициялық тартымдылықты бағалау, инвестор, инвестиция.

Қазіргі нарықтық экономика жағдайында бизнесті табысты дамытудың негізгі міндеті пайданы ұлғайту, оның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және капитал құрылымын ұтымды етумен қатар инвестициялық тартымдылықты қамтамасыз ету болып табылады. Меншікті ресурстар шектеулі болған жағдайда кәсіпорындарға инвесторлардан өз қаражаттарына қажетті қосымша ретінде қызмет ететін ақшалай түсімдер қажет. Ал инвестордың кәсіпорын қызметіне қаржысын салуы инвестициялық тартымдылықпен тікелей байланысты болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты қамтамасыз ету ең алдымен инвестициялық тардымдылықты анықтаумен, сапалы талдау жүргізумен айқындалады.  Сапалы экономикалық талдаудың нәтижесі компанияның экономикалық және қаржылық стратегиясын дұрыс айқындауына мүмкіндік береді. Осы себепті қазіргі кезеңде кәсіпорындардың жоғары инвестициялық тартымдылығын құру саласындағы ғылыми зерттеулер мен практикалық әзірлемелердің өзектілігі артып келеді [1].

Бірақ та бүгінгі күні кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау мәселелері әлі толық әзірленбеген, бірыңғай теориялық және әдіснамалық база жоқ, бұл "кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы" терминін, оны бағалау әдістемесін нақты түсіндірудің болмауына байланысты. Қазіргі уақытта қолданыстағы әдістер әртүрлі көрсеткіштерді, нәтижелерді талдау және түсіндіру әдістерін қолдануға негізделген [2].

Экономикалық зерттеулерде инвестициялық тартымдылық деп осы шаруашылық жүргізуші субъектіге қаражат салудың орындылығын сипаттайтын кешенді көрсеткіш түсініледі. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы саланың даму деңгейін және қарастырылып отырған кәсіпорынның орналасқан аймағын сипаттайтын сыртқы факторларға да, ішкі факторларға – кәсіпорын ішіндегі қызметке де байланысты.

Бағалаудың көптеген тәсілдерін шартты түрде келесі топтарға бөлуге болады:

• нарықтық тәсіл (сыртқы факторларды - компания акцияларының нарықтық құнын және төленетін диви дендтердің мөлшерін бағалауға негізделген);
• бухгалтерлік және қаржылық тәсілдер (ішкі факторларды, оның ішінде ұйымның қаржылық жағдайын бағалау);
• біріктірілген тәсіл (ішкі және сыртқы факторларды бағалауға негізделген);
• стратегиялық тәсіл (фирманың болашақ жетістіктеріне бағдарланған: компанияның инвестициялық сапаларына, болашақ мүмкіндіктер мен болашақ нәтижелердің белгісіздігіне және осы нәтижелерге қатысты күтулерге назар аударылады; пайдаланылмаған мүмкіндіктердің мүмкін болатын шығындары ескеріледі, олар көрсеткіштің динамикасын талдаудағы негізгі түзету факторы).

Барлық тәсілдердің белгілі бір мәселелерді шешудің артықшылықтары бар. Бұл тәсілдер бір-біріне балама емес, талдау шеңберінде компанияны бағалау мүмкіндіктерін кеңейтеді, сондықтан оларды біріктіруге болады [3].

Инвестициялық тартымдылықты бағалау шеңберіндегі тәсілдерді біріктірудің теориялық негізі Роберт С. Каплан мен Дэвид П. Нортон ұсынған компанияға үш уақытша категория бойынша талдау жүргізу туралы идея болуы мүмкін: өткен, қазіргі және болашақ.

1. Компанияның Тарихи талдауы. Бұл пайда, кіріс, кірістілік, таза ақша ағыны көрсеткіштерінің динамикасын талдауды білдіреді.

Мұндай бағалау компанияның алдыңғы кезеңдегі қызметі туралы қаржылық есептерді және көпшілікке арналған материалдарды талдау негізінде жүзеге асырылады.

2. Компанияның ағымдағы жағдайын талдау. Алдыңғы кезеңде есептелген ұқсас көрсеткіштерге қатысты ағымдағы көрсеткіштерді, сондай-ақ инновациялық қызметтің, бизнестегі құрылымдық өзгерістердің және компанияның нарықтағы жағдайының фирманың қаржылық нәтижесіне әсерін қарастырады.

3. Компанияның кірісі және онымен байланысты акциялардың бағамдық құны туралы болжам жасалады. Бұл болжамдарда өнімнің жаңа әзірлемелері, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар, компания менеджментінің деңгейі рөл атқарады [4].

Инвестициялық тартымдылықты бағалау әдістеріне салыстырмалы талдау жүргізейік.

Дисконтталған ақша ағындары әдісі бойынша әлеуетті меншік иесі кәсіпорынға енгізуге дайын қаражат ақша ағындарының болжамы негізінде анықталады. Уақыттың белгілі бір сәтіне дейін (3-5 жыл) және болжамнан кейінгі кезеңде болжанатын ақша ағындары олардың түсуімен тәуекелді көрсететін мөлшерлеме бойынша дисконттау жолымен бағалауды жүргізу күніндегі ағымдағы құнға әкеледі. Осылайша, кәсіпорынның ағымдағы құны қалыптасады, оның көмегімен оның тартымдылығы туралы қорытынды жасауға болады. Әдістің артықшылығы - кәсіпорынның құнын бағалаудың шынайылығы, жасырын әлеуетті көру мүмкіндігі. Әдістің кемшіліктері мынада: динамикадағы механикалық көрсеткіштер болашақ кезеңге ауыстырылады, субъективті, сондықтан қателіктер жібермеуге кепілдік жоқ [5].

 Сыртқы және ішкі әсер ету факторларын талдау негізінде инвестициялық тартымдылықты бағалау. Бұл әдіс бірнеше өзара байланысты кезеңдерді қамтиды:

- Дельфидің сараптамалық әдісі негізінде кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының негізгі сыртқы және ішкі факторларын анықтау;

- таңдалған факторлардың әсерінің көп факторлы регрессиялық моделін құру және кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын болжау;

- анықталған факторларды ескере отырып, инвестициялық тартымдылықты талдау;

- ұсыныстар әзірлеу.

Сыртқы және ішкі әсер ету факторларын талдау әдістемесі бірқатар артықшылықтарға ие: инвестициялық тартымдылықты зерттеуге кешенді көзқарас, ішкі және сыртқы факторларды ескеру. Әдістің кемшіліктері мынада: бірінші және үшінші кезеңде сараптамалар, сауалнамалар басты рөл атқарады, бұл түпкілікті нәтижені субъективті бағалауға тәуелді етеді, оның дәлдігін төмендетеді [6].

Инвестициялық тартымдылықты бағалаудың жеті факторлы моделі.Бұл әдісте кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының критерийі активтердің кірістілігі болып табылады. Бұл индикаторды таңдау ұйымның инвестициялық тартымдылығы көбінесе оның құрамындағы активтердің жай-күйімен, олардың құрамымен, құрылымымен, саны мен сапасымен, материалдық ресурстардың толықтырылуымен және өзара алмастырылуымен, сондай-ақ оларды тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін жағдайлармен анықталады. Шешім қабылдаудың негізі келесі постулат болып табылады: активтердің кірістілігі неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын соғұрлым тиімді жұмыс істейді және инвестор тұрғысынан тартымды болады. Инвестициялық тартымдылық деңгейі факторлардың өзгеру индекстерінің көбейтіндісі ретінде есептелген интегралды индекс бойынша анықталады.

Қарастырылған әдіс инвестициялық тартымдылық деңгейін бағалау критерийі ретінде қызмет ететін индикаторды математикалық тұрғыдан дәл анықтауға мүмкіндік береді, бірақ ол кәсіпорынның ішкі көрсеткіштерін ғана ескереді, тек қаржылық жағын зерттейді, ал "кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы" термині әлдеқайда кең [2].

Ішкі көрсеткіштер негізінде инвестициялық тартымдылықты интегралды бағалау. Бұл әдіс кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығына әсер ететін және 5 блокқа топтастырылған салыстырмалы ішкі көрсеткіштерін пайдалануға негізделген: негізгі және материалдық айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері, қаржылық жағдай, еңбек ресурстарын пайдалану, инвестициялық қызмет, экономикалық қызмет тиімділігі.

Бұл әдістің артықшылығы - оның объективтілігі, сонымен қатар барлық есептеулерді түпкілікті интегралды көрсеткішке дейін азайту, бұл нәтижелерді түсіндіруді едәуір жеңілдетеді. Кемшіліктерге, ең алдымен, әдістеменің тек кәсіпорын қызметінің ішкі көрсеткіштеріне бағытталуы, оның сыртқы индикаторлардан оқшаулануы жатады [7].

Тағы бір әдіс — кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын кешенді бағалау. Әдіс оның жұмысының ішкі және сыртқы факторларын талдауға және оларды бірыңғай сәйкес интегралды индикаторға тікелей төмендетуге негізделген және 3 бөлімді қамтиды — жалпы, арнайы және соңғы.

Жалпы бөлімде келесідей көрсеткіштерді талдайды: нарықтағы жағдайды, іскерлік беделді, ірі жеткізушілер мен сатып алушыларға тәуелділікті бағалау, акционерлерді бағалау, көшбасшылық деңгейі, кәсіпорынның стратегиялық тиімділігін талдау.

Алғашқы бес кезеңде балдық бағалар шығарылады және осы ұпайлардың жалпы сомасы белгіленеді. Соңғы кезеңде субъект жұмысының қаржылық-экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы талданады. Арнайы бөлімде келесідей бағалау  кезеңдері бар: жалпы тиімділік; экономикалық өсудің пропорционалдылығы; операциялық, қаржылық, инновациялық-инвестициялық белсенділік; пайда сапасы. Бірінші кезең динамикалық матрицалық модельдің тәртібін қамтиды, оның тиісті элементтері 3 топқа біріктірілген компания жұмысының маңызды көрсеткіштерінің индекстері болып табылады: жұмыс нәтижесін сипаттайтын соңғы; өндірістік процесті, сондай-ақ оның нәтижесін сипаттайтын аралық; қолданылатын ресурстардың көлемін сипаттайтын бастапқы. Екінші кезеңде өсу қарқынының пропорционалдығын ситуациялық бағалау жүзеге асырылады. Үшінші кезең операциялық, қаржылық, инновациялық және инвестициялық белсенділік коэффициенттерін есептеуді білдіреді. Төртінші кезеңде пайда сапасы кірістілік пен төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері бойынша талданады. Барлық бөлімдердің қорытындысы бойынша бағалар қойылады және жинақталады. Соңғы бөлім түпкілікті қорытындыны қамтиды.

Бұл әдістің артықшылығы - кешенді тәсіл, көрсеткіштер мен коэффициенттер жиынтығын есепке алу, есептеулерді бірыңғай интегралды көрсеткішке сәйкес азайту. Минус-субъективизмнің қолданыстағы әсері, бірақ мұндай минус абсолютті және салыстырмалы экономикалық көрсеткіштерді бағалауға қосу арқылы өтеледі [8].

Осылайша, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау әдістерін зерттеу келесідей қорытындыға әкеледі. Ғылым мен практикада әзірленген барлық әдістер кемшіліктерсіз емес және тең емес нәтижелерге әкелуі мүмкін. Нақты бір әдісті қолдану компанияның инвестициялық жағдайы туралы толық ақпаратты бере алмауы немесе дұрыс бермеуі мүмкін. Сондықтан да компанияның инвестициялық тартымдылығын бағалаған кезде әдістерді кешенді қолданған тиімді болады. Сонымен қатар жалпы инвестициялық тартымдылыққа әсер ететін факторларды ескерген жөн.

Әдебиеттер тізімі:

1. Макаров А. И., Шоль В. В. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности организации // Проблемы и перспективы развития теории и практики экономического анализа. – 2016. – с. 137-142.
2. Челебиева Д. Н., Арутюнян Ю. И. Методы оценки инвестиционной привлекательности предприятия //Сборник научных трудов по материалам I международной научно-практической конференции «Инновации и инвестиции: теория, методология, практика. – 2015. – С. 36-41.
3. Мелай Е. А., Сергеева А. В. Подходы к оценке инвестиционной привлекательности организации: сравнительный анализ //Известия Тульского государственного университета. Экономические и юридические науки. – 2015. – №. 1-1. – С. 80-93.
4. Каплан Р. Сбалансированная система показателей. От стратегии к действию /Роберт С. Каплан, ДейвидП.Нортон. Пер. с англ. М.: Олимп – Бизнес, 2013. 314 с
5. Липченко Е. А. Понятие инвестиционной привлекательности предприятия: различные подходы к толкованию // Молодой ученый, 2012. – №7. – С. 95 - 97.
6. Серова М. Е. Методы оценки инвестиционной привлекательности предприятий //Ответственный редактор. – 2016. – С. 174.
7. Мелай, Е.А., Сергеева, А.В. Подходы к оценке инвестиционной привлекательности организации: сравнительный анализ // Известия ТулГУ. Экономические и юридические науки.  2015. №1-1. – С.80-92.
8. Теплова, Т. В. Инвестиции в 2 ч. Часть 1: учебник и практикум для академического бакалавриата / Т. В. Теплова. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Издательство Юрайт, 2017. — 409 с.