АДАМНЫҢ ЭМОЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІКТЕРІ РЕТІНДЕ

АННОТАЦИЯ

Мақалада ғылымда бар эмоциялардың табиғаты мен мәні, эмоциялардың принциптері мен функциялары, психология мен педагогика тұрғысынан бастауыш сынып оқушыларындағы эмоциялардың көріну ерекшеліктері туралы әртүрлі тәсілдер ашылады. Эмоция категориялары мен олардың функцияларын зерттеу нәтижесінде мыналар туралы қорытынды жасалады, оқу іс-әрекеті аясында ең маңызды жетістіктерді сипаттап қана қоймай, психологиялық неоплазмалар дамиды бастауыш сынып оқушыларының дамуында олар келесі жас кезеңінде балалардың дамуын қамтамасыз ететін негіз болып табылады. Әрбір жас баланың кезеңі эмоционалды өсудің өзіндік алғышарттарына ие. Бастауыш мектеп жасы көбінесе дайындық пен қабілетке байланысты эмоционалды қабылдау, уайымдау және есте сақтау. Басқалардың іс-әрекеттеріне эмоционалды сезімталдықтың жоғарылауы және оны ассимиляциялау ерекше бастауыш сынып оқушысының тұлғалық қасиеттерін және олардың болашақта дамуын сипаттайтын жағы. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерінің арасында моторлы, сенсорлық-перцептивті, интеллектуалды-ерікті, мотивациялық және эмоционалды белсенділік ерекшеленеді; осы әдістердің барлығын өзінің практикалық және шығармашылық қызметіне, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасқа, мінез-құлыққа қосу мүмкіндігі. Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, бұл жас кезеңі қолайлы, өйткені ол қалыптастыру үшін сезімтал (сезімтал) қоршаған шындыққа эмоционалды-эстетикалық қатынас.

Түйінді сөздер: эмоциялар, эмоциялар функциялары, бастауыш сынып оқушылары, тұлға, даралық, іс-әрекет, білім.

КІРІСПЕ

Бастауыш сынып оқушыларының эмоционалдылығының мәні мен ерекшелігін зерттеу, оның дамуын қамтамасыз ететін біз теориялық талдауды негізге алдық ғылыми әдебиеттер. Бүгінгі таңда бұл мәселе өзекті, өйткені эмоциялар таным, мінез-құлық және мотивация процестеріне әсер етеді. Эмоциялар адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқының барлық салаларына белсенді қатысады, бұл олардың дамуын зерттеу зерттеушілердің қызығушылығын арттыратынын білдіреді. Әр адамның өмірінде көптеген анықтайтын жағдайлар мен детерминанттар бар. Алайда, олар кіре алған жағдайда ғана тиімді болады қарым-қатынастың эмоционалды саласы, өзгеруі және сол жерде орнығуы. Әмбебап эмоциялардың маңыздылығы қызығушылықты арттырды, нәтижесінде жоғары дәрежеде зерттеу анықталды. Біраз уақыттан кейін зерттеушілер зерттеу үшін тар тақырыптар қолданыла бастады, мысалы, эмоцияларды білдіру және адамның қандай да бір күйі әрекетке қалай әсер етуі мүмкін [1].

Эмоциялар объект ретінде ұсынылған. Оларды сезімдермен салыстыруға болмайды, өйткені бұл өткінші құбылыс. Жақында эмоционалды күйлер сезімдермен анықталды. Алайда, соңғы зерттеулер көрсеткендей эмоциялар тек сезімнің прекурсорлары болып табылады. Алдымен адам эмоционалды жағдайды сезінеді, содан кейін ғана қандай да бір сезім пайда болады.

"Эмоция" термині латынның "emovere" сөзінен шыққан, бұл аудармада қозу мен толқуды білдіреді. Біраз уақыттан кейін бұл анықтама өзгерді. Қазіргі уақытта эмоциялар экзогендік (сыртқы ортадан) және эндогендік (өзінен) жауап ретінде пайда болатын жедел реакциялар болып табылады органдар) сигналдар. Олар адамның физиологиялық жағдайындағы өзгерістер ретінде өз іздерін қалдырады.

Г.Х. Шингаров эмоцияларға мынадай анықтама береді: "...психофизиологиялық сыртқы әсерлердің әсерінен шындықты көрсетудің психикалық деңгейінде организмнің ішкі ортасы өзгеретін механизм" [2, б. 11].

 Осы зерттеушінің көзқарасы бойынша эмоциялар шындықтың рефлексия тізбегіндегі барлық сілтемелер не арқылы қосылады. К. К. Платонов басқаша ойлай отырып, "эмоциялар заттар мен құбылыстарды көрсетпейді" деп жазады нақты әлем, және осы заттар мен құбылыстар болатын объективті қатынастар адамның қажеттіліктеріне қарай. Таным, эмоция формасы емес олар санада объектінің немесе құбылыстың бейнесін емес, тәжірибені тудырады " [3, б. 5].

М. Митина өңдеп, дамытып отырған, «іс-әрекет–қарым-қатынас –тұлға» схемасының контексіндегі мұғалім тұлғасының моделі [4, 19-22 б.] бес кәсіби маңызды сапаларға бөлінеді, олар педагогикалық қабілеттердің екі тобын айқындайды (Н.В. Кузьмина бойынша).

«... Оқу мотивациясы үнемі өзгеріп отыратын және бір-бірімен жаңа қатынастарға түсуші түрткілер қатарынан қалыптасады (мектеп оқушысы үшін оқу қажеттілігі мен маңызы, оның түрткілері, мақсаттары, эмоциялары, қызығулары). Сондықтан мотивацияның жетілуі бұл жай ғана оқуға деген жағымды қатынастың өсуі немесе теріс қатынастың тереңдеуі емес, ал оның артында тұрған мотивациялық аясы құрылымының, оған енетін түрткілердің  күрделенуі, олардың арасында жаңа, неғұрлым кемелденген, кейде қарама-қайшы қатынастардың пайда болуы». [8]

Төменде схемалық түрде көрсетілген оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымының әр компоненттерін жете қарастырайық.

Сурет - 1. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымының  компоненттері

Мотивация – оқу іс-әрекеті құрылымының бірінші компоненті

Психологтардың эмоциялардың өзіндік жіктелуі бар-бұл көңіл-күй, аффекттер мен құмарлықтар. Көңіл-күй дегеніміз-көп жарықтық көрсетпейтін, бірақ тұрақты эмоционалды күй. Құмарлық – бұл ұзақ мерзімді жағдайлар, күшті және терең көрінеді. Олар бұған бағынады адамның іс-әрекеті мен ойы сәті, осылайша оны іс-әрекетке бағыттайды белгілі бір тілектерді қанағаттандыру үшін. Аффекттер-бұл эмоционалды жағдайдың жедел, жарқын көріністері. Олар кейбір жауап ретінде пайда болады белгілі бір ынталандырулар, яғни оларды басқаруға және бағыттауға болады. Мысалы, а. Н. Леонтьев эмоцияларды мотивтер мен қажеттіліктермен байланыстырады. Ол эмоционалды процестер арасында үш түрді ажыратады: аффекттер, шын мәнінде эмоциялар мен сезімдер [4].

Адамның эмоционалды фонын зерттеу тарихы бірқатар принциптерді анықтады эмоциялар психологиясы, олардың ішінде жіктелуі бойынша К. Изарда, келесідей: [5]

● эмоцияны саралау принципі-бұл эмоцияны бөлу, содан кейін оларды терминдермен ажыратуға болатын жеке бөлектеу бар экспрессивті-мимикалық кешендер, олардың тәжірибелік-мотивациялық сипаттамалары (қуаныш, қорқыныш, ашу, қайғы және т.б.). П. м. Джейкобсон, зерттеу оқушылардың эмоционалды өмірі, әрбір эмоцияға назар аударды адамға әсер етеді, сондықтан жауап ретінде әр түрлі болуы мүмкін реакциялар: экспрессивті, моторлы, перцептивті, когнитивті және тәжірибелік [6];

● эмоционалды қарым-қатынас принципі тәжірибені түсіндіреді эмоциялар жеке жүреді, бірақ оның компоненттері әлі де әлеуметтік. Кейбір эмоциялар әмбебап болып табылады. Олар тілге, мәдениетке және білім деңгейіне қарамастан өздерін бірдей көрсетеді. Алайда қоғамның әсері адамды кейбір эмоциялардың көрінісін басуға немесе тегістеуге мәжбүр етеді олар, яғни эмоционалды қарым-қатынасқа бару;

Эмоцияларды зерттеудегі маңызды мәселе – бұл туа біткен нәрсе немесе оқу нәтижесінде пайда болады. Қолданыстағы деректер негізгі эмоциялардың әртүрлі қоғамдар мен елдерде бірдей көріністері бар екенін айтады, ал бұл дегеніміз, эмоциялар туа біткен бағдарламалармен қамтамасыз етіледі. Эмоциялар адамға бірнеше жолмен әсер етеді, біреуі де ұқсас жағдайдағы эмоция адамдарға әр түрлі әсер етеді. К. Изард бөлектейді жүйелерге және тұтастай адамға эмоциялардың өзара әрекеттесуінің бірнеше жолы: эмоциялар мен дене, эмоциялар және тұлғаның дамуы, эмоциялар және перцептивті-когнитивті процестер және т.б. [7].

Қорытынды

Кез келген қоғамда өмір сүретін адам сол ортадағы түрлі жағдайға байланысты немесе сырттан түрлі ақпарат қабылдау кезінде бір қалыпта болмайды. Түрлі сезімдік күйді бастан кешіреді. Ол сезімді сыртқа шығарудың түрлі жолы бар, оның бірі эмоцияны тіл арқылы шығару. Бүгінгі күнге дейін бірқатар зерттеу жұмыстарының жазылғандығына қарамастан тілдегі эмоционалдылық мәселесі тіл білімі тұрғысынан да мәдениеттану ғылымы тұрғысынан да терең зертеуді қажет етеді. Эмоциялардың тілдегі көрінісі лингвистикалық тұрғыдан да (тілдің қолданысы, тілдің прагматикасы, тілдің қарым-қатынастық қызметі), лингвомәдениеттану мен әлеуметтік тіл білімі тұрғысынан да (тіл және қоғам, тіл және адам, тіл және мәдениет) қарастырылуға тиіс мәселе екендігімен ерекшеленеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Анохин П.К. Эмоции. Психология эмоций: хрестоматия. Автор-составитель В. Вилюнас. Санкт-Петербург: Питер, 2004: 268 – 275.
2. Шингаров Г.Х. Эмоции и чувства как формы отражения действительности. Москва: Наука, 1971.
3. Платонов К.К. Занимательная психология. Санкт-Петербург: Издательство «Питер Пресс», 1997.
4. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и эмоции. Москва, 1971.
5. Изард К. Эмоции человека: монография. Москва: Директ-Медиа, 2008. Available at: http://biblioclub.ru/index.php?page=book&id=39174
6. Якобсон П.М. Эмоциональная жизнь школьника: дошкольный и младший школьный возраст. Возрастная и педагогическая психология: хрестоматия: учебное пособие. Москва: Академия, 1999: 236 – 242.
7. Изард К.Э. Психология эмоций. Санкт-Петербург: Издательство «Питер», 2000.
8. И.А.Зимняя, 1997 педагогикалық психология