ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ДИСГРАФИЯ ЖӘНЕ ДИЗОРФОГРАФИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

PROBLEMS OF DISCGRAPHY AND DISORPHOGRAPHY IN SECONDARY SCHOOL

Madina Yeginbay

Master’s student, Kazakh National Women's University,

Kazakhstan, Almaty

Irina Denisova

Candidate of Pedagogical Sciences, Kazakh National Women's University

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Мақалада орта мектепте дизорфография мен дисграфияның өзекті мәселесін көтереді. Бұл жұмыста орта мектеп оқушыларында дизорфография мен дисграфияны анықтау және ажырату стратегиясы анықталған.

АННОТАЦИЯ

В статье поднимается актуальная проблема дизорфографии и дисграфии в средней школе. В данной работе определена стратегия выявления и разграничения дизорфографии и дисграфии у обучающихся средней школы.

ABSTRACT

The author raises the actual problem of dysorphography and dysgraphia in secondary school. This paper defines a strategy for the use and differentiation of dysorphography and dysgraphia in secondary school students.

Кілт сөздер: дисграфия, дизорфография, мектеп, орта мектеп, жазбаша тілдің бұзылуы.

Ключевые слова: дисграфия, дизорфография, школа, старшая школа, нарушение письма.

Keywords: dysgraphia, dysorphography, school, high school, impaired writing.

Соңғы жылдары педагогикалық ортада оқушылардың орфографиялық сауаттылығының жалпы деңгейінің нашарлауы туралы әңгімелер жиі естіледі. Көптеген тәжірибелі мұғалімдер жыл сайын қазақ тілінің грамматикасын меңгеруде қиындықтарға тап болған балалар көбейіп келе жатқанын атап өтті. Егер бұрын бүкіл сыныпқа орта есеппен осындай 1-2 оқушы келген болса, бүгінгі күні бұл проблемасы бар балалар саны бірнеше есе өсті. Осыған байланысты дизорфография және дисграфия терминдері осы мәселеге арналған ғылыми зерттеулерде жиі пайда бола бастады.

Бұл үрдіс қазіргі заманғы педагогика мен логопедия үшін білім алушыларда дизорфография мен дисграфияны жеңу проблемасына ерекше назар аударуға негіз береді, сондай-ақ осы бұзылулар туралы ақпаратты кең (кәсіби емес) ортада танымал етуге ықпал етеді.

Бұл мәселенің негізгі ерекшеліктері-емле ережелерін тікелей тәжірибеде түсіну, игеру және қолдану процесінде тұрақты қиындықтар.

Айта кету керек, бұл құбылыс баланың бұзылуын нақты анықтаған жағдайда, мұндай оқушылар жиі айыпталатын жалқаулықпен байланысты емес. Қазіргі зерттеушілер осы ерекшеліктің дамуына әсер етуі мүмкін бірқатар факторлар мен себептерді анықтайды. Олар: тұқымқуалаушылық, отбасындағы қарқынды психо-эмоционалды жағдай, гиперактивтілік және зейін тапшылығының бұзылуы, отбасындағы қос тілділік немесе көптілділік, сөйлеудің жалпы дамымауы, сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық дамымауы, мидың минималды дисфункциясы, перинаталдық және постнатальды патологиялар және т.б. [2, c. 14] Дисграфия мен дизорфографияның даму себептері өте көп, әр жағдай логопедия немесе балалар психоневрологиясы саласындағы тәжірибелі маманның жеке қарауын талап етеді.

Мамандардың айтуынша, оқушының жазбаша тілінің бұзылу проблемасын сапалы анықтау және оны шешудің әрі қарайғы жолын анықтау үшін дисграфия мен дизорфографияны нақты ажырату керек.Олардың ұқсастығына байланысты бұл екі бұзылыстың әртүрлі патогенезге байланысты бірқатар айырмашылықтары бар.

Дисграфия-бұл емле ережелерін игеруге байланысты емес тұрақты қателіктерде көрінетін жазудың бұзылуымен сипатталатын бұзылыс.

Дисграфияның патогенезі ми функцияларын латерализациялау процесінің уақтылы қалыптаспауынан тұрады, оның ішінде үлкен жарты шардың сөйлеу функцияларын басқаруда доминантты орнату. Бұл бұзылыс тән:  (қабылдау, есте сақтау, ойлау), эмоционалды-ерікті саланың, визуалды талдау мен синтездің, оптикалық-кеңістіктік көріністердің, фонематикалық процестердің, силлабикалық талдау мен синтездің, сөйлеудің лексикалық-грамматикалық жағының қалыптаспауы.[5, c. 502]

Дизорфография емле дағдыларын қалыптастыру қиындықтарында көрінетін жазудың бұзылуымен сипатталады.

Мектепке дейінгі кезеңде мұндай балаларда функционалды дислалияны (қалыпты есту және артикуляциялық аппараттың тұрақты иннервациясы кезінде дыбыстық айтылымның бұзылуы) немесе жойылған дизартрияны (жүйке жүйесінің зақымдалуымен байланысты сөйлеу бұзылысы) анықтауға болады, ал бастауыш мектепте оқудың басталу кезеңінде сөйлеудің жалпы дамымауы байқалады. Дисорфографияның пайда болуының алдында дисграфия болуы мүмкін, бірақ орфографияны игерудегі қиындықтар оқшауланған түрде де көрінуі мүмкін. [5, c.518]

Сондай-ақ, психосоматикалық әлсіздік, оқу материалының шамадан тыс жүктелуі немесе педагогикалық немқұрайлылық дисорфографияға әкелуі мүмкін, содан кейін оқу басталған кезде белгілі бір ми құрылымдары мен психикалық функциялардың жетілмегендігі.

Осы екі ұғымды неғұрлым көрнекі түрде ажырату үшін жалпы қателіктерге талдау жасалады, оларды жүйелі түрде қайталау кезінде мұғалім осы бұзылулардың біріне күдіктеніп, ата-аналарға мамандарға жүгінуге кеңес бере алады.

Кесте 1.

Жалпы қателерді талдау

Сыныпта осы бұзылуларға күдікті бала анықталған жағдайда, осы мәселені шешу процесінің нақты құрылымын атап өткен жөн. Соңғысы сөйлеудің фонематикалық және лексикалық - грамматикалық құрылымының диагностикалық және түзету мәселелерімен тікелей байланысты.

Бұл жағдайда логопед пен толық уақытты психологты диагностикаға тарту қажет. Нақты диагноз қойылған жағдайда маманның алдына осы бұзушылықты түзету міндеті қойылады. Бұл кезеңнің маңыздылығы даусыз, өйткені, әсіресе орта мектепте, мұндай бұзылулар баланың психологиялық жағдайына байланысты проблемалар тудыруы мүмкін, осылайша өзіне деген сенімсіздік, оқшаулану, депрессия және т. б.

Түзету процесі, әдетте, сөйлеуді дамытудың негізгі бағыттарын-оқушылардың тілдік құзыреттілігін және орта буын оқушыларының орыс тілін оқытудың бағдарламалық бөлімдерін көрсететін 5 модульді қамтуы керек, олардың біріншісі міндетті диагностика болып табылады. Бұл процеске пән мұғалімі де, күндізгі мектеп психологы да қатысады, оның міндеті-баланың психоэмоционалды жағдайын бағалау.

Екі бұзылысқа күдік туындаған кезде диагностикалық жұмыс бес бағыт бойынша құрылады:

- фонетикалық-орфографиялық;

- лексикалық-семантикалық;

- морфологиялық;

- лексикалық-грамматикалық;

- синтаксистік.       Й

Мұғалімнің түзету процесі келесі минималды тапсырмаларды қамтуы мүмкін, оларды жеңу оқушының емтиханға дайындық деңгейін жақсартуға қабілетті:

- орфографиялық қырағылық дағдыларын қалыптастыру;

- лексикалық-семантикалық байланыстарды игеру;

- сөздік қорын дамыту;

- сөздің құрамы және оның маңызды бөліктері туралы ұғымды дамыту;

- сөйлеудің әртүрлі бөліктерін дұрыс қолдану және бір-бірімен үйлестіру дағдыларын дамыту;

- тыныс белгілерін дұрыс қолдану дағдысын дамыту;

Түзету іс - шаралары кезінде туындауы мүмкін қиындықтарға қарамастан, кешенді түзету-педагогикалық көмекті уақтылы көрсету осы оқу бағдарламасының бұзылуы бар балалардың одан әрі игерілмеуіне және осы ерекшелігі бар оқушылардың әлеуметтік бейімделуіне жол бермейді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Безруких М. М., Ефимова С. П. Жазу дағдысы-оқу қиындықтары / / бастауыш мектеп, 2008, №11. – 15-19 ББ.
2. Вансовская Л.И.  Жазуды бұзу / / жас психологиясы бойынша семинар / ред. Л. А. Головей, Е. Ф. Рыбалко. - Санкт-Петербург.: Басылым. Сөйлеу, 2002.
3. Гвоздев А.Н .Балалардың сөйлеуін зерттеу мәселелері. - М.: РСФСР АПН, 2001
4. Грушевская М.С.  Бастауыш сынып оқушыларының хатын жаппай зерттеу нәтижелері//Дефектология. – 2001. - № 3. – Б. 32-37.
5. Лалаева Р.И..Жазбаша тілдің бұзылуы// логопедия бойынша Хрестоматия (үзінділер мен мәтіндер): жоғары және орта арнаулы педагогикалық оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы: 2 томдық Т. II/ред. Л. С. Волкова және В. И. Селиверстова. - М.: Владос, 2007. – Б. 502-512.
6. Черепкова Н.В., Трубицына А.А. Бастауыш мектеп жасындағы балалардағы оқу мен жазудың бұзылу ерекшеліктері// ғылыми-әдістемелік электронды журнал тұжырымдамасы. 2015. Т. 13. 4691-4695