HƏRBİ TERMİNOLOGİYANIN BORC ALMA ROLU FRANSIZ LÜĞƏTİNDƏ

РОЛЬ ЗАИМСТВОВАНИЙ ВОЕННОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ ВО ФРАНЦУЗСКОЙ ЛЕКСИКЕ

Гаразаде Хатира Зауровна

старший преподаватель, Азербайджанский Университет Языков,

Азербайджанская Республика, г. Баку

THE ROLE OF BORROWING MILITARY TERMINOLOGY FRENCH VOCABULARY

Khatira Garazade

Senior Teacher University of Languages

Republic of Azerbaijan, Baku

АННОТАЦИЯ

Данная статья посвящается изучению и анализу некоторых заимствований во французской военной терминологии и французские военные термины как заимствования в других иностранных языках. Изучается также этимология, адаптация и их роль всемирной военной терминологии

ABSTRACT

This article is devoted to the study and analysis of some borrowings in French military terminology and French military terms as borrowings in other foreign languages. The etymology, adaptation and their role of World Military Terminology are also studied.

Ключевые слова: военная терминология; заимствования; лексика

Keywords: military terminology; borrowing; vocabulary.

Fransız: dili leksikasının; hərbi Terminologiyasında; alınmaların rolu.

 Savaş qabiliyyəti hər bir xalqda onun milli hissləri ilə xüsusi əlaqəlidir və buna görə hərbi termin yaradiciliğinda hər bir xalq öz milli dilinin daxili leksik mənbələrinin yol verdiyi mümkün imkanlarinlardan yararlanir. Lakin tarixi araşdırmalar göstərir ki, bu heç də həmişə yetərli deyildir və bu səbəbdən hərb sahəsinə, hərbi orqanlara, silahlara və s. aid terminlər əsrlər boyu bir xalqdan digərinə, bir ordu sırasından digərinə keçmisdir. Hərbi strukturunun təsir gücünü daha da artırmaq üçün xalqlar daima bir-birinin döyüs taktikalarından yararlanmışdırlar və bu da öz növbəsində hərbi leksikanin xarici alınmalarla zənginləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Hərbi terminologiya dilçiliyin digər sahələrindən daha sonra təşəkkül tapmış sayılır. Qeyd etmək maraqlı olardı ki, hərbi leksika üçün əsas mənbə rolunu güclü ordusu olan ölkələr deyil, hərb sənətinə xüsusi müstəsna sayılacaq hərbi üstünlükləri, yenilikləri gətirən güclü ixtisaslaşmış mühəndisləri olan ölkələr oynayır. Orta əsrlərdə və Renessans dövründə Italiya Avropa hərb dilini öz italyan hərbi terminləri ilə uzun müddət idarə etmisdir. Bir sözlə sivilizasiyanın bu üstünlüyü italyan dilin də xeyrinə işləmisdir. (4, s.47)

Zaman keçdikcə müharibələr və digər təsirlər, eyni zamanda orduda ölkənin hər yerində fəaliyyət göstərən əcnəbi muzdluların da təsiri dildən yan kecmədi.

XIV əsrə qədər müharibələr lokal xarakteli olduğu üçün bir dildən digərinə alınmaların kecməsi elə bir xüsusi əhəmiyyət kəsb etmirdi. Lakin 100 illik müharibədən baslayaraq italyanların hərbi sahədə inkişafı ilə bağlı italyan muzdlular və mühəndislər fransız dilinə çoxlu yeni hərbi silah və rütbə adları gətirdilər. Məsələn, döyüş meydanlarında hərbi termin kimi işlənən “le canon” sozu mənşəcə italyan sözüdür. Bu söz köhnə hərbi termin olan “bombarde” sözünü əvəz etmisdir. Daha bir misal,“le pavois”( gəmidə bəzək bayraqları) termini isə daha əvvəllər “yay ve oxdan” ibarət taktiki döyüş müdafiə silahının adı olmusdur.

“le brigand (brigante) - brigata- brigade- bölmə

Bir qədər sonra XV əsrdə dilə yeni kavalerya (hərbi bölmələri ifadə edən) terminləri daxil olur: (2. s.101) Məsələn, “les escadrons”(eskadron, bölük), “cavalcade”, “balzan”, “remoulin”, “carrousel”.

Bununla belə XVI əsr italyan hərb terminlərinin fransız dilinə xüsusi axınının ən intensiv olduğu bir dövrdür. Məsələn: gəmiçilik terminləri “brigantin”, “course”, ”fuste”, “pilote”, “chiourme”, “noliser”, “boussole”, “escale”,” “gabion”, ”galfe”.

Qılınc oynatma terminləri: “riposte”, “estocade”, “fleuret”, “botte”, “passade”.

le bataillon- hərbi hissə, qoşun, çoxlu adam

l’escadron- eskadron, hərbi hava dəstəsi

cavalier/ ère- atlı, süvari əsgər, qoçaq,zirək

la cavalerie- suvari qoşun

le fantassin- piyada əsgər

l’infanterie- piyada qoşun

Bundan basqa bir neçə rütbə adları : „sentinelle” 

Le colonel- polkovnik, alay komandanı

Le caporale – kapral və s.

le soldat (soldato, soldatesque) –əsgər (qui est le mercenaire soldé, instrument essentiel de la guerre). Henri Estienne, Etienne Pasquier və s. təssübkeşlər dilin italyan alınmalar tərəfindən istilasına güclü etiraz edirdilər. Onlar hətta zamanında köhnə fransız sözlərinin təəssübkeşliyini çəkən marşal Brissaka da bu barədə sikayət ünvanlamişdılar.(4,s.52.) Əslində fransız dilində italyan alınmaların belə geniş yayılması heç də onların düşündüyü kimi dəb, snobizmə görə deyildi. Bu döyüş-taktiki, texnoloji nailiyyətlərdən irəli gələn bir vaciblik idi. Məsələn, “un cavalier” orta əsrlərdə təkcə at belində gəzən şəxsə deyil, müəyyən üstün sosial sinfə və bəzi üstün mənəvi - əxlaqi dəyərlərə məxsus səxsərə deyilirdi. Beləliklə, zaman keçdikcə “cavalier” sözü get-gedə heç bir əlavə təsadüfi mənaları olmayan rütbə bildirən hərbi terminə çevrilir.

İspan dilindən olan alınma sözlər zamanına görə güclü ispan ordusunun olmasina baxmayaraq italyan dilindən olan hərbi alinmalara nəzərən cox az miqdarda idi. Bu dil də öz növbəsində fransız dilinə “l’escouade”, “le camarade (qadin cinsi forması isə “chambrée” - insanlar, adamlar, bir yataqxanada yasayanlar kimi tərcümə edilir), “adjudant”, “major” kimi rütbə adları bildirən hərbi terminləri vermisdir. Ispan sözü olan “le casque” zaman keçdikcə əsl fransız sözü olan “heaume” sözünü əvəz edir. Baxmayaraq ki, german dilli ölkələr öz hərbi terminləri sırasında “helm” sözönü hələ də qoruyub saxlayıblar.(4,s.52)

XV əsrdən Alman dilinə aid sözlərin, xüsusilə hərbi sözlərin fransız dilində çoxalması başlayır. Ilk olaraq dini muharibələr zamanı “les retires” (reiter-“cavalier”), “l’arquebuse” (alman dilində “hakenbuchse”, “haquebutte” formasında alman dilindən tərcumədə “çaxmaqli odlu silah” mənasinda) hərbi nitqdə işlədilir. Bu söz daha sonralar italyan sözü olan ”mousquet” ilə, bir qədər sonra isə fransız sözü olan “fusil” sözü ilə əvəz edilir. Unutmayaq ki, əvvəllər “le boulevard” sözü də “torpaq səngər və məntəqə” mənalarında işlənmisdir.(3,s.146)

“Sergent” sözü XIII əsrdən fransız hərb dilində artiq mövcud idi və hərbi iyerarxiyada, rütbə təsnifatında müxtəlif mənalarda işləndikdən sonra “xidmətçi, əsgər, döyüşçü” mənasında, daha sonra “kicik zabit” mənasında işlənmisdir. (məs. XVII əsrdə döyüş serjanti general kimi nüfuzlu hesab edilirdi.). Alman dilindən xaric edilmiş bu söz anqlo-sakson qoşun növlərində hələ də işləkdir.

Fransız sözü olan qall mənşəli (qədim fransız dilində « mareschal (officier des écuries) du vieux-francique marhskalk (palfrenier, garçon d’écurie) “Maréchal” sözünün də qəribə taleyi olmuşdur. “Maréchaux des logis”- çavuş (artilleriya və zirehli tank qoşununda) və “maréchaux”- marşal. Əvvəllər “le maréchal” sözü atlara qulluq edən şəxsi bildirirdi. Daha sonra fransız monarxiyası zamanı krallıqda bu funksiyanın aid olduğu şəxs həm də yüksək rütbəli, yüksək mənsəbli sayılırdı: kral məsləhət şurasini çağıranda öz silahlarını “maréchal”-a etibar edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, məhs bu səbəbdəndir ki, bu söz daha sonralar Avropa ordu sistemində “campagne” sözü ilə əvəz edildi. Alman dilində müvafiq olaraq “feld”, ingilis dilində isə “field”(sahə) sözləri ilə işlədildi. “Général” və “officier” sözləri isə hazırda hər bir orduda işlədilir.

Fransız dilinin hərb sahəsinə verdiyi digər töhfələrdən “cuirassier”, “gendarme” (əvvəllər cəmdə « d’homme d’armes »), “dragon” sözləri bölük adı ifadə etməzdən əvvəl Roma imperiyasi zamanında « bayraq növü » mənası ifadə edirdi.

Bir çox orduların taktiki və administrativ bölükləri bu gün də fransız hərbi adlarını daşıyırlar. “Compain”, “compagnon” sözlərindən törəyən “la compagnie” sözü əvvəllər “eyni çörəyi paylaşan insan qrupu” mənasında islənmisdir. “La Chanson de Roland” əsrində bu söz “dəstə”, “eyni rəhbərin əmri altında döyüşən” mənasında işlənmisdir. Daha sonralar bu termin «batalyon, alay, bölük» kimi qruplaşdırılsa da öz əsas və ilkin etimoloji mənasını qoruyub saxlamışdır.

Alay komandanı mənası ifadə edən “le capitaine” sözü isə öz mənasına görə (latın dilində “caput”-tête (chef) mənasında) köhnə “chataigne” sözünün latınlaşmasına borcludur. Məsələn, “Où est roland le chataigne?” demande la Belle Aude dans la Chanson de Roland? (La Chanson de Roland) Ingilislər isə “capitaine” sözündən “captain” formasında istifadə edirlər.

XVI əsrdən XIX əsrə qədər fransız dili Avropa hərb dili üçün bir mənbə kimi olmusdur, yəni bir çox dillərin leksik qatının zənginləşməsində xüsusi rola malikdir. Milli və əcnəbi mənşəli elementləri ilə fransız hərbi terminləri demək olar ki, əksər avropa dövlətlərinin hərbi leksik qatında özünə yer tapmışdır.

Xüsusilə XVIII əsrdə ingilis və alman hərbi lüğət fondu kifayət qədər fransız hərbi termini ilə zənginləşir. Ingilislər “bayonet”, “aide de camp, “guérite”, mousquetaire” kimi fransız sözlərdən istifadə etmişdirlər və daha sonra bu sözlər « demi-lunes, de redans, de fortins » sözləri ilə hərbi nitqdə daha möhkəmləndirilmişdir. Almanlar da öz növbələrində get-gedə fransız hərbi terminlərinə daha çox meyl edirlər. Onlar demək olar ki, hər bir fürsətdə ilkin alman terminlərini fransız hərbi terminləri ilə əvəz etmişdirlər. Məsələn, Feldzug sözünün yerinə «campagne», Angriff sözünün yerinə «attaque», Besatzung sözünün yerinə «garnison» sözlərini işlətmişlər.(3. s. 146)

1749-cu ildə İmperator Mariya Tereza tərəfindən verilən sərəncamla qəbul edilən hərbi nizamnamə əsl fransız sözlərindən ibarət idi. Məhz « peloton ! », « marche ! » sözləri ilə avstriya hərbi dəstələri hərəkətə gəlirdi. Demək olar ki, bütöv XIX əsri Prussiyada « lieutenant en premier » hərbi rütbəsi mövcud idi. Hələ 1914-cü ildə Prussiyada təltif edilən ən yüksək hərbi mükafat « Pour le mérite » (Şöhrət ordeni) adlanırdı. (4.s.53)

Beləliklə, yuxarıda göstərdiyimiz nümunələrin təhlillərdən də göründüyü kimi hər bir xalqın milli hərbi terminlərin yaranması, mövcudluğu və zənginləşməsi həmin ordunun hərbi müttəfiqlikdə olduğu ordunun hərbi terminləri ilə qarşılıqlı six əlaqədədir. Belə ki, hərbi müttəfiqlik müştərək olaraq hərbi terminologiyada da ortaq terminlərin yaranmasına şərait yaradır. Bu isə öz növbəsində hərbi nitqi bu peşə sahibləri arasında daha anlaşılan edir və əldə olunan yeni yaranmış hərbi terminlə dilin daha da zənginləşməsi baş verir. Alınmaların dilə daxil olması prosesi hələ lüğət tərkibinin zənginləşməsinin əsas yollarından biri olaraq dilə aktuallaşmada və yenilənmədə kömək edir.

Ədəbiyyat siyahısı:

1. Ç. Babaxanova, H. Rəhimov, R. İsayeva, S. İsazadə,  X. Abdullayeva. « Yeni Fransızca-Azərbaycanca lüğət ». Kövsər 2011
2. A. Boileau, Les emprunts, dans Revue des Langues Vivantes, 8 (1942), p. 101,102, 147
3.  Albert Dauzat. Une dette de l’Allemagne. Ce que l’Allemand a emprunté au français (article) Revue pédagogique. 1916 p. 143-158
4. Georges Guggenheim « Le vocabulaire militaire est-il international?» Revue n° 083 Juillet 1951 - p. 47-55
5. В. П. Остапенко, В. А. Поляков, К. Н. Редозубов «Французско-русский военный словарь» Москва 1976