ҚАЗІРГІ ОРФОЭПИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

АҢДАТПА

Қазақ тілі қызықты әрі қиын тілдердің бірі болғандықтан, ондағы дұрыс жазылу және айтылу емлелері де көп болады. Сондай дұрыс айту емлелелірнің бірі-орфоэпия. Сіздер бұл мақаладан орфоэпиямен түгел таныса аласыздар.

ABSTRACT

Since the Kazakh language is one of the most interesting and complex languages, it has a lot of spelling and pronunciation. Such a correct pronunciation is orthoepy. You can get acquainted with orthoepy in this article.

Кілт сөздер: Орфоэпия, қазақ тілі, емле, ереже, заңдылық.

Keywords: Orthoepy, Kazakh language, spelling, rules, legality.

Қазақ тіл білімінде дұрыс жазуға және дұрыс сөйлеуге ерекше орын беріледі. Егер емле дұрыс жазуды, ережелерге сәйкес жазу қажеттілігін білдірсе, онда орфоэпия дұрыс сөйлеу нормаларын көрсетеді. Орфоэпия (гр."orthos" - дұрыс, epos-сөйлеу, сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы. Яғни, орфографиялық сөздікте ережеге сәйкес қазақ тілінің әрбір сөзі мен сөз тіркесінің дұрыс айтылуы көрсетіледі. Егер сөздер мен сөз тіркестері жазылғандай айтылатын болса, онда бұл естуге жағымсыз болады, сонымен қатар қазақ тілінің әуезділігі сақталмайды. Сондықтан орфоэпия ауызекі сөйлеу нормаларын реттейді. Әр тілдің орфоэпиясы сол тілдің фонетикалық заңдарына негізделген. Мысалы, орыс тілінің орфоэпиясы көбінесе екпінге баса назар аударады, ал қазақ тілі сингармонизм заңына негізделген. Яғни, осы заңға сәйкес тамыр мен оған бекітілген морфемалар қатты, жұмсақ, ерін, терең емес болатын ережелер. Жалпы, орфоэпия не үшін қажет? бұл біздің тіліміздің бұрыннан қалыптасқан табиғатын, үйлесімділігі мен әуенділігін сақтауға негіз болады деп айтуға болады. Осы орайда белгілі ғалым А. Байтұрсынов: "сөйлеудің әуезділігі әртүрлі сөздердің дыбыстарының қолайлы түрде қалыптасуына байланысты. Олар айтылғанда, дауыс көтеріледі, содан кейін төмендейді және "кілемге қойылғандай"оралады. Фонетика саласындағы қазақ тілін орыс, француз, поляк, чех тілдерімен салыстыра отырып, зерттеуші қазақ тілі француз тіліне сөздің соңына екпін түсетін сөздермен ұқсас екенін атап өтті. Басқаша айтқанда, ғалым әуезділік пен үйлесімділікті сақтау арқылы сөздерді дұрыс және еркін айтуға болатындығын баса айтады.

"Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігінің" тарихына тоқталайық. Ол алғаш рет 1977 жылы К. Неталиеваның авторлығымен жарық көрді. Сөздікке 15 мыңға жуық жиі бұрмаланатын сөздер мен сөз тіркестері кіреді және әдеби тілдің орфографиялық нормаларына сәйкес оқу және сөйлеу принциптерін басшылыққа алады. Басқаша айтқанда, автор қазақ тіліндегі сөздердің айтылу заңдары сингармонизм заңдарына негізделгенін, ал сөздік сөз бен сөз, дыбыс пен дыбыс, түбір мен аффикс, буын мен буын арасында туындайтын құбылыстарға негізделгенін айтады. Келесі сөздік 1981 жылы жарық көрді М. Дүйсебаева "қазақ тілінің қысқаша орфографиялық сөздігі" деген атпен . Сөздікке 5000-ға жуық жиі қолданылатын сөздер кіреді. Бұл сөздіктер емле нормасын дәлелдеген алғашқы құнды жұмыстардың бірі болды. Сондай-ақ, академик Р. Сыздықтың жұмысын ерекше бағалауға болады. Бұл жұмыста қазақ тілінің орфоэпиялық ерекшеліктерін көрсететін орфоэпиялық нормалар мен ережелер бар. Бірнеше жылдан кейін, 2004 жылы профессор А. Жүнісбектің басшылығымен "қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі" жарық көрді . Бұл сөздік сөйлеу нормаларына сәйкес толықтырылды, жүйеленді және көпшілікке ұсынылды. Профессор Н. Уәлидің пікірімен толық келісуге болады: "тіл білімінің деңгейі жоғарылаған сайын біздің ұлттық тіліміздің дыбыстық жүйесінің көрінбейтін жақтары ашылатын болады. Алдағы жылдары сөздіктің жаңа басылымдары шығады уақыт өткен сайын тіл жаңарып, өзгеріп отырады .

2007 жылы "Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі" жарық көрді. Бұл сөздіктің алдыңғы басылымдардан айырмашылығы сөздердің, сөз тіркестерінің және сөйлемдердің айтылу мысалдарын толық ұсыну болды. Сонымен қатар, әр түрлі жағынан тұрақты өрнектер мен жалпы сөз тіркестерінің түрлері қарастырылады. Атап айтқанда, әдеби нормаға сәйкес сөздердегі дауыссыз және дауысты дыбыстардың айтылуында болатын өзгерістер, прогрессивті, регрессивті және Кросс-ассимиляциядан туындаған өзгерістер, сингармонизм заңына сәйкес қатты, жұмсақ, еріндік және терең емес дауысты дыбыстардың өзгеруі жүйеленеді.

Қазақ орфоэпиясының жалпы проблемалары А. Байтұрсынов, Т.Шонанұлы, Қ. Жұбановтың зерттеулерінен бастау алып, Р. Сыздықов, К. Неталиев, М. Дүйсебаев, А. Жүнісбек, Н. Уәли, З. М. Базарбаев, К. Кудеринов, А. Фазылжанов сияқты зерттеушілердің еңбектерінде жалғасатыны белгілі. Нәтижесінде орфоэпиялық анықтамалықтар мен орфоэпиялық сөздіктер шығарылды (1977, 1981, 1983, 2007). Зерттеу аудиторлық талдау, салыстыру, жүйелеу және жалпылау әдістерін қолданды. Сонымен қатар, дауысты және дауыссыз дыбыстардың орфоэпиясының ерекшеліктеріне байланысты оларға шартты белгілер берілді. Мысалы, егер сөздің ортасында немесе сөздердің арасында п және ш дыбыстары болса, ш дыбысының әсерінен п дыбысы сияқты айтылады. Бұл жағдайда саңылаулы дауыссызды беру кезінде p оның үстіне дөңгелек шартты белгі қойылды. Қазіргі кезде қазақ фонетикасы екі теориялық бағыт қағидаттарында оқытылады. Бірінші бағыт-дәстүрлі фонологиялық теория. Ғалымдар Исмет Кеңесбаев, Жұбаныш Аралбаев, Нұргелді Уәли, Зейнеп Базарбаева осы бағытты ұстанады. Екіншісі-сингармоникалық теория. Бұл бағыттағы ғалымдар: Әлімхан Жүнісбек, Жұмағали Әбуов. Дәстүрлі теорияны ұстанатын ғалымдар фонеманы сөздің мағынасын ажырататын тілдегі шағын функционалды бірлік деп санаса, сингармоникалық теорияны ұстанатын ғалымдар фонема функциясын сингема орындайды деген көзқарасты ұстанады.

Синграмология бағытын ұстанатын ғалымдар мынадай пікір айтады: "түркі буыны сингармониялық тембрлердің бірімен қатаң реттелетін ең кіші айтылатын бірлік. Бұл реттеудің тұрақтылығы соншалық, буын ішіндегі сингармоникалық тембрді бұзу мүлдем мүмкін емес. Қазақ тіліндегі сөз тану мен сөзжасам тек буынның сингармониялық тембріне (бір буынды сөз бен көп буынды буындарға) тәуелді болғандықтан, буын жасау тәсілдерін де, буын шекарасының белгілерін де, атап айтқанда, сингармонизмнен іздеу керек".

Бүгінгі таңда ауызша сөздің әлеуеті артып келеді және қоғамда өз орнын алады. Күнделікті қарым-қатынастан басқа, ауызша сөйлеу топ алдында, орындаушылық өнерде, журналистердің теледидарда, электронды коммуникациялық жүйелерде, мектептер мен университеттер оқытушыларының дәрістерінде және т.б. дұрыс ақпарат беруінде үлкен әсер етеді. Уәли ауызша сөйлеудің табиғатын былай ашады: "тікелей тілдік қарым-қатынаста ауызша сөйлеу мүмкіндіктері шексіз, өйткені сөйлеушінің бет-әлпеті, дауысы, қолдары, басы, көз қозғалысы және т.б. сияқты тілдік емес құрылымдар, дене тілі деп аталады, ауызша емес әрекеттердің жиынтығы сөйлеу мазмұнын толықтырады. Осылайша, ауызша сөйлеу барысында белгілі бір ақпаратқа тілдік емес құрылымдар жүйесі қосылады, бұл ойлар мен сезімдердің толық көрінуіне ықпал етеді". Басқаша айтқанда, вербалды емес құралдар идеяны ауызша жеткізуге көмектеседі.

Жалпы, ауызша сөйлеу мен жазу бір-бірімен байланысты. Дегенмен, әркімнің өз жүйесі мен орны бар. Емле жазу нормаларын түзетуге және сауатты жазуға, ал орфоэпия дұрыс сөйлеуге, яғни орфоэпиялық ережелерді сақтауға негізделген. Бұл жағдайда норма неғұрлым дәйекті болса, ана тілінде сөйлейтіндермен сөйлесу және біріктіру оңайырақ болады. Яғни, жазудың өзіндік жүйесі мен тәртібі бар, ал ауызша жазудың өзіндік жүйесі бар. Жазбаша сөйлеу нормаларын ұстанатын орфографиялық сөздік пен анықтамалық бар, ал ауызша сөйлеуді қалыпқа келтіретін орфоэпиялық сөздік пен анықтамалық бар. Орфография қысқа және анық жазуға бағытталған, ал орфоэпия дұрыс айтылуды, әр дыбыстың үйлесімділігін реттейді. Мысалы, сөздердің дұрыс айтылу нормасы: сауынға -сауұңғаға, бозжорға -божорға, музжарғыш -күйжарғыш, күнкөріс -күнгөріс, жұмысша жұмышшу және т. б., ал сөз тіркестерінің айтылу нормасы: күн көруүн гөрүу, қақпан құруқапаң ғұру, жирен қасқа - жирен ғасқа, қайран қала - қайран ғалуу, түн осылайша, орфография мен орфоэпияның өзіндік нормалары мен жүйелері бар. Орфоэпиялық норма бойынша сөз бен аффикс, сөз және сөз арасындағы дыбыстар бір-бірімен үйлесімді түрде айтылуы керек. Әдеби тілдің ауызша нормалары тілдің дыбыстық құрылымын да қолдайды. Орфоэпияның тәуелсіз нормалары:

• диалектілерге қарсы. Мысалы, мысалдар, жылқылар, баладар, чач, чыбык, құдағай;
• ескі қазақ жазуының дыбыстық элементтеріне қарама-қарсы қойылады. Мысалы, жәмігат, ғиззатлү, құрметлү;
• жазбаша тілдік элементтерге қарама-қарсы қойылады. Мысалы, жұмысшы, қазақша;
• қарапайым күнделікті сөйлеудің фонетикалық элементтеріне қарсы. Мысалы, берсей, бересаш, келатыр.

Орфоэпия дұрыс айтылу мен дұрыс сөйлеуді реттейді. Яғни, біздің тіліміздегі барлық сөздер жазылғандай айтылмайды және айтылғандай жазылмайды. Сырттай қарағанда, жазу мен сөйлеу арасында ешқандай айырмашылық жоқ сияқты, бірақ олардың арасында кейбір айырмашылықтар бар. Жазу мен оқуға, ал ауызша сөйлеу естуге негізделген. Хаттың мақсаты тек қағазға жазу емес, ойлар мен сезімдерді дәл және дәл жеткізу. Демек, жазбаша кодты ауызша кодпен ауыстыру мүмкін емес, керісінше ауызша кодты жазбаша кодпен ауыстыру мүмкін емес. Яғни, сіз емле ережелеріне сәйкес жазып, орфоэпия ережелеріне сәйкес сөйлеуіңіз керек. Мысалы, біз басшыны жазамыз, ал башшыны айтамыз, жақсы көруді жазамыз, ал жақсы көруді айтамыз. Егер жазбаша тілдегі мәтінді қайта қарауға және түзетуге болатын болса, онда ауызша сөйлеуде мұндай мүмкіндік жоқ. Яғни, тек дұрыс сөйлеуге дағдыланған және үйретілген адам орфоэпиялық нормаларға сәйкес сөйлей алады және ойларын жеткізе алады. Осыған байланысты ғалымдар қазіргі жастар тіліндегі орфэпиялық нормалардың бұзылуына алаңдайды. Өйткені олар жазылғандай сөйлеуге дағдыланған. Осылайша, қазіргі жастардың орфоэпиясы нашарлап бара жатқанын ескере отырып, мақалада орфоэпиялық норманы сақтау және орфоэпиялық сөздікке назар аудару қажеттілігі қарастырылады. Сондай-ақ, орфоэпиялық анықтамалықтағы кейбір мақалалар лингвистикалық мәліметтер негізінде талданды.

Әдебиеттер тізімі:

1. Жумабаева Ж. Т., Аманбаева А. Ж. қазақ тілінің орфоэпиялық ерекшеліктері / / халықаралық эксперименттік білім журналы. 2022. № 1. 21-25 ББ;
2. Графика. Орфография. Орфоэпия / Нұргелді Мақажанұлы Уәли. – Алматы: … баспасы, 2018ж. – 250 б.
3. Рәбиға Сыздық. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). Астана: Елорда, 2000, – 532 б.
4. «Сөз сазы нормаларының қолданылу жайы» / Рабиға Ғалиқызы Сыздықова
5. Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі, Алматы: … баспасы, 2013ж
6. «Қазақ тілінің орфоэпиялық нормаларын меңгертуде IT-технологияны пайдалану» / Ақымбек Съезд Шардарбекұлы: 0 2016- 09-02 16:21:05
7. Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002. –784 б
8. Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері / М.Дүйсебайева
9. Емле ережесінің негізі — дыбыстық жүйенің дұрыстығы»/ Қайсар Қадырқұлов