К ДИСКУССИИ ПО ПОВОДУ МЕСТА СМЕРТИ АШИК УМЕРА

Аннотация. Ашик Умер является наиболее известным представителем ашыкской поэзии как в истории  крымскотатарской литературы, так и всей тюркоязычной поэзии саза османского региона в целом. Вместе с тем, исторические свидетельства, касающиеся его жизненного пути, практически отсутствуют. Как следствие, по поводу ряда вопросов между, главным образом, крымскотатарскими и турецкими исследователями длительное время существует определенная дискуссия. Одним из наиболее актуальных вопросов этой дискуссии является вопрос места смерти поэта. По данному поводу существуют две точки зрения, согласно которым смерть поэта имела место или же в крымском городе Кезлев (Гёзлеве, ныне Евпатория), или же Стамбуле. В предлагаемой статье указанная проблематика анализируется на основе наиболее важных крымскотатарских и турецких источников.

Ключевые слова: ашикская поэзия, предание, Крым, Турция.

Меселенинъ актуаллиги. Ашыкъ Умер – къырымтатар ве бутюн тюрк ашыкъ эдебиятынынъ энъ корюмли векиллериндендир. Онынъ аяты, шахсиети ве зенгин эдебий мирасы бу вакъыткъа къадар пек чокъ тедкъикъатчыларнынъ дикъкъатыны джельп эткендир. Бу араштырмаджыларнынъ чалышмаларында шаирнинъ олюм ери иле багълы меселе айрыджа бир ер тута, онынъ этрафында узун замандан берли ильмий бир тартышма мевджуттыр. Бу тартышма девамында, эсасен, эки фикир бильдирильген – шаирнинъ Къырымдаки Гёзлеведе, я да Истанбулда вефат эткенине даирдир.

Бу меселенинъ чезими шаирнинъ аяты иле алякъалы даа бир тартышманынъ – онынъ догъгъан ери иле багълы меселенинъ аль олунмасына ярдым этеджеги шубесиздир.

Эдебият талили. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында Ашыкъ Умернен багълы тедкъикъатлар, эсасен оларакъ, Э. Шемьи-заде [8; 9; 10], Р. Фазыл [2; 3], Н. Абдульвапов [1], Т. Усеинов [7] ве У. Кадырова [4; 5; 6] тарафындан япылгъандыр. Тюрк эдебиятшынаслыгъыны алсакъ, шаирнинъ аяты ве иджадынен М.Ф. Кёпрюлю [15], С.Н. Эргун [13], Ш. Эльчин [12], Я. Карасой иле О. Явуз [14] ве даа бир сыра алим огърашкъандыр. Бутюн бу чалышмаларда шаирнинъ олюм ери иле алякъалы меселеге мутлакъа дикъкъат айырылгъан, онъа даир, эсасен, юкъарыда анъылгъан эки фикир бильдирильгендир.

Макъаленинъ эсас къысмы. Ашыкъ Умернинъ олюми иле алякъалы тартышмаларнынъ эсас нокътасы, даа чокъ, олюм ери иле багълыдыр. Шаирнинъ вефат йылы, умумен алгъанда, белли, деп сайыла, чюнки бу мунасебет иле бир тарих тюшюрильген эди ве бу тарихнынъ косьтерген йылыны тедкъикатчыларнынъ чогъу къабул эткендир.

Мезкюр тарих бейтине дикъкъат чеккен ильк тедкъикъатчылардан – белли тюрк эдебиятшынасы С. Н. Эргун олгъандыр. Бу алимнинъ  тарафындан 1936 с. Истанбулда «Ашыкъ Умер: аяты ве шиирлери» китабы басылгъан эди. Бугуньгедже озь актуаллигин джоймагъан бу китапта муэллиф ашыкънынъ вефатына османлы шаири Ускударлы Мевлеви Хасибнинъ тарафындан бир тарих тюшюрильгенини къайд эте, бир де, шу тарих бейтининъ метнини бере:

Ишидюб бен де вефатын анъа дедим тарих

Ола Ашыкъ Умеринъ джильвегехи Адн-ы Джелиль

Ашыкъ Умернинъ Коньядаки Мевляна музейинде булунгъан «Диван»ында къайытлы олгъан бу бейиттеки экинджи мысранынъ берген тарихы – 1119, яни 1707 сенесидир [13, с. 12]. Шаирнинъ аяты ве яратыджылыгъы иле огърашкъан аращтырмаджыларнынъ чогъу бу тарих бейти иле кифаетленип, 1707 сенесини Ашыкъ Умернинъ вефат йылы оларакъ къабул эткендир. Бойледже, бу меселеде белли бир консенсус бар, деп айтмакъ мумкюндир.

Эсас тартышма, юкъарыда къайд эткенимиз киби, Ашыкъ Умернинъ олюм ери иле алякъалыдыр. Бу меселеде, эсасен, эки фикир мевджут: бириси –  къабрининъ Къырымдаки Гёзлеведе, экинджиси де – Истанбудаки Емиш искелесинде булугъанына даирдир. Бу эки фикирнинъ артында Къырым ве  Тюркиеде яйылгъан риваетлер, бир де, бу риваетлерни топлап тедкъикъ этмеге чалышкъан араштырмаджылар булунмакътадыр.

Мисаль, юкъарыда анъылгъан С.Н. Эргун озь чалышмасында меселеге даир шуларны яза: «Ашыкъ Умернинъ не ерде комюли олгъаныны бильмеймиз. 1303/ 1888 сенеси басылгъан бир «Диван»нынынъ сонъунда: «Ашыкъ Умернинъ Емиш искелесиндеки тюрбе-и шерифесидир», – башлыгъы алтында эски бир ресим булунса да, бу хаберни тейид эткен (тасдикълагъан – Э. А.) уфакъ бир весикъа биле тапамадым» [а. м., c. 13].

Ашыкъ Умернинъ къабрининъ бир заманлары Истанбулда булунгъанына даир бу малюмат илеридеки Тюркиели араштырмаджыларда дефаларджа текрарлангъан, лякин оны тасдикълайджакъ ич бир делиль ойле де ортагъа чыкъмагъандыр. Буны, мисаль, М. Ф. Копрюлюнинъ 1940 ве 1962 сс. нешир эттирген «Саз шаирлери» адлы чалышмасындан анъламакъ мумкюндир: «Аньаненинъ онъа (Ашыкъ Умерге – Э. А.) иснад эткен Емиш искелесиндеки тюрбесинде комюли олгъанына даир ич бир тарихий къайд ёкътыр» [15, с. 259].

Бойледже, Ашыкъ Умернинъ къабрининъ Истанбулда булунгъанына даир бильгилернинъ бугуньгедже тенкъидий талильсиз къалгъаныны, тюрбенинъ де, бильгенимизге коре, артыкъ мевджут олмагъаныны къайд этмелимиз. Яни, меселе нокъталанмайып къалмакътадыр.

Даа чокъ Тюркиели алимлернинъ чалышмаларында кечкен бу фикирге къаршы, Къырымдаки риваетлер Ашыкъ Умернинъ вефатынынъ ватаны олгъан Къырымдаки Гёзлеведе юзь бергенини ве къабрининъ шеэрнинъ о замандаки  дживарында ерлешкен (шимди исе шеэрнинъ меркези олгъан) Къалентир бурну деген бир ерде булунгъаныны къайд этмектелер.

Бу риваетлерин, озь вакътында топлап, къысмен бастыргъан – белли къырымтатар шаир ве эдебиятшынасы, догъма Кезлевли Э. Шемьи-заде олгъандыр. Бу эдипнинъ 1969 с. январь–февраль айларында Ташкентте чыкъкъан «Ленин байрагъы» газетасында «Ашыкъ Умер (Умер Абдулла огълу)» адлы сонъ дередже къыйметли макъалеси басылгъан эди. Бу макъаледе муэллиф шаирнинъ олюм ерине даир бир сыра озь ве базы бир Кезлевли эсли зиялылырынынъ хатырлавларына ер бергендир. Мына, бу хатырлавлардан бир парча:

«Ашыкъ Умернинъ Исмаил Гаспринский тарафындан нешир этильген ве окъула-окъула тютюлип къалгъан бу шиир топламларыны бизлер де, балалыкъ чагъларымызда эллеримизге алып къарыштырыр, анълагъанымызгъа коре окъур, онынъ саз чалып юрьген айтувлы халкъ кедайы, Насреддин оджа киби азырджевап, акъыллы бир зат олгъаныны ве айны вакъытта авам халкъ табакъалары индинде «эвлия», «девлетли» сайылып, ХIХ асыр сонъларына къадар Къалентир бурнунда мезар-ы шерифи ве чешмеси булунгъаныны эшитир, лякин бу алидженап симанынъ та бу дередже улу ве махсулдар шаиримиз, та бу дереджеде икътидарлы мусикишинасымыз олгъаныны бильмек дегиль, атта акълымызнынъ уджуна биле кетирмез эдик.

Шу балалыкъ вакъытларымызда, Ашыкъ Умернинъ адыны, бир де, тойларда чокъ эшитир эдик. Той хайырлап кельген ап-акъ сакъаллы, темиз-пак, нураний къартлар, чалгъыджыларгъа, эксерий, Ашыкъ Умер тюркюлерини ысмарлар эдилер. Къарт кеманеджи, рахметли Абибулла уста озюнинъ къаба сесинен бу тюркюлерни юректен йырлагъаны (бугунькиси киби козьлеримнинъ огюнде тура), бу агъыр-сабыр къартлар козьлерини юмып, башларыны ашагъы эгильтерек, Абибулла устаны джан-гонъульден динълер ве адден зияде джошкъанларындан, тесирленгенлеринден олмалы, сездирмеден, козьяшларыны силер эдилер…» [8, январь 16].

Э. Шемьи-заденинъ бу макъалеси илериде бир къач кере басылгъан ве бугуньгедже озь актуаллигини джоймагъандыр [11; 12]. Шуны да къайд этмек керек ки, макъаленинъ дюнья юзю корьмеси иле, ондан Тюркидеки алимлернинъ де хабери олгъан ве Э. Шемьи-заденинъ топлагъан бильгилери артыкъ озь хизметини Тюркиеде де япып башлагъан эдилер. Мисаль, 1987 с. Анкарада Ш. Эльчин тарафындан басылгъан «Ашыкъ Умер» китабында, шаирнинъ къабрининъ булуна биледжек ери оларакъ Къырымнынъ Гёзлевесиндеки Къалентир бурну да анъылмакътадыр [12, с. 7]. Айны бильгилер 1999 сенесине аит Ш. Гюнгёрнинъ де бир язысында кечмектедир [11, c. 419].

Нетидже. Ашыкъ Умернинъ олюм ерине даир узун замандан берли ильмий бир тартышма мевджуттыр. Меселе иле алякъалы эки бакъыш яйгъындыр. Булардан бири, шаирнинъ къабрининъ Истанбулдаки Емиш искелесинде булунгъанына даирдир. Бу фикир, эсасен, Тюркиеде яйылгъан, лякин бугуньге къадар он тасдикълагъан ич бир тарихий весикъа билинмемектедир.

Экинджи фикирге коре, ашыкънынъ олюми ватаны олгъан Къырымдаки Гёзлеведе (Кезлевде) юзь берген ве къабри де бу ерде булунгъандыр. Бу фикирнинъ артында бир сыра риваетлер, бир де, озь вакътында белли къырымтатар шаир ве эдебиятшынасы Э. Шемьи-заденинъ тарафындан, догъма Кезлевли олгъан бир сыра къырымтатар зиялыларындан алынып бастырылгъан хатырлавлар булунмакътадыр.

Бу эки фикирни дестеклеген делиллерни къаршылаштыргъанда, Къырымдаки материалнынъ агъырлыкъ баскъаны шубесиздир. Бунъа бакъмадан, озь вакътында Истанбулдаки Емиш искелесинде булунгъан бир тюрбенинъ Ашыкъ Умерге аит олып-олмагъаны иле алякъалы меселенинъ чезильмегендже, умумий проблемагъа сонъ нокътанынъ къоюлмасы бираз вакъытсыз корюнмектедир.

Файдаланылгъан эдебият:

1. Абдульваап, Н. Ашыкъ Умерге даир Кезлевли Ибраим Тулевнинъ хатырлавлары. (Э. Шемьи-заденинъ архивинден) / Н. Абдульваап // Йылдыз. – 2011. – № 3. – С. 88–103.
2. Ашыкъ Умер. Шиирлер. Китап I / Ашыкъ Умер. – Ташкент, 1988. – 469 с.
3. Ашыкъ Умер. Ашыкънынъ йырлары. Китап II / Ашыкъ Умер. – Ташкент, 1990. – 496 с.
4. Кадырова, У. Р. Творчество Ашык Умера : библиографический аспект (на основе исследований турецких ученых) / У. Р. Кадырова // Культура Народов Причерноморья. – 2006. – № 91. – С. 55–58.
5. Кадырова, У. Р. Библиографический аспект изученности жизни и творчества Ашык Умера (на основании работ крымскотатарских, русских, украинских исследователей) / У. Р. Кадырова // Ученые записки ТНУ. – 2007. – Том 20 (59), № 4. – С. 435–440.
6. Кадырова, У. Р. Исторические реалии и сказочно-мифологические сюжеты в легендах об Ашык Умере / У. Р. Кадырова // Культура народов Причерноморья. – 2009. – № 152. – С. 109–112.
7. Усеинов, Т. Б. Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар девири / Т. Б. Усеинов Т. Б. – Симферополь,1999. – 176 с.
8. Шемьи-заде, Э. Ашыкъ Умер (Умер Абдулла огълу) : унутылгъан эдебий мирасымыздан / Э. Шемьи-заде // Ленин байрагъы. – 1969. – Январь 11, 14, 16, февраль 8.
9. Шемьи-заде, Э. Шаир Ашыкъ Умер ве онынъ классик эдебиятымыздаки ери / Омюр ве яратыджылыкъ : эдебий макъалелер. – Ташкент, 1974. – 148 с.
10. Шемьи-заде, Э. Шаир Ашыкъ Умер ве онынъ классик эдебиятымыздаки ери / Эдебий ве тенкъидий макъалелер. – Симферополь, 2000. – С. 5–36.  
11. Güngör, Ş. Ömer (Âşık) / Ş. Güngör // Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi.–  İstanbul, 1999. –  C. II. – S. 418–420.
12. Elçin, Ş. Aşık Ömer / Ş. Elçin – Ankara, 1987. – 123 s.
13. Ergun, S. N. Aşık  Ömer : Hayatı ve Şiirleri / S. N. Ergun. – Ankara, 1936. – 444 s.
14. Karasoy, Y. O. 17. Yüzyıl Saz Şairi Aşık Ömer Üzerine Bazı Mulâhazalar / Y. Karasoy, O. Yavuz // Türkiyat Araştırmaları Dergisi (Konya). – 2003. – Sayı 13. – S. 177–215.
15. Köpürlü, F. XVII asır saz şairlerinden : Gevheri – Aşık Ömer – Karacaoğlan / Türk saz şairleri. II / F. Köpürlü. – Ankara, 1962. – S. 253–314.