КОГНИТИВНО-ПРАГМАТИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ КОНЦЕПТА «БОГАТСТВО» В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ

Основным словом-репрезентантом концепта «Богатство» в башкирском языке является лексема «Байлыҡ».

В “Толковом словаре современного башкирского литературного языка” богатство  определяется как: 1. Ҡулдағы мал-мөлкәт; дәүләт. Байлыҡ йыйыу. Байлыҡ ҡуныу. Уңлы-һуллы юлдар менән ҙур байлыҡҡа ирешеп, шәп итеп йәшәп ятҡанда, теге ваҡытта ташлап киткән баҙ өйө Ирйегеттең  иҫенә төшкән(З.Биишева) / Йорт, ҡуралағы йыһаз, ҡаралды. Этҡолдоң өйө матурлығы, байлығы менән ауылдағы башҡа  өйҙәрҙән ала бүләк булып әллә ҡайҙан айырылып тора (Һ.Дәүләтшина). 2. Материаль яҡтан ҡиммәтле нәмәләр йыйымы. Тәбиғәт байлыҡтары. Руда байлыҡтары. 3. Ниҙеңдер күп төрлөлөгө, бик күплеге. Фекер байлығы. Һүҙ байлығы[3].

В башкирском языке основными лексемами концепта «Богатство», являются: мөлкәт «имущество»; алтын-көмөш «серебро; деньги; золото»; байлыҡ «богатство».

Следующий этап анализа – анализ синонимических и антономичес- ких рядов. В “Словаре синонимов башкирского языка” З.Г. Ураксина есть такие синонимы слова «богатства»: байлыҡ-милек, мөлкәт, мал, дәүләт. Берәй кешенең ҡарамағында булған матур нәмәләр хазина һ.б. Милек киңерәк ҡулланылышлы термин булараҡ йөрөй: Колхоз милке. Хосуси милек. Мөлкәт-ҡиммәтле булған нәмә. Мал, дәүләт уға яҡын. Йортон, мал-милкен һаҡлап ҡалыу өсөн колхозға инергә лә ҡаршы түгеллеген белдерҙе ул (И. Насыри). Булмаһа, ул өс бот иген, алла рәхмәте менән, мөлкәтемдең хәйере булһын (Һ. Дәүләтшина). Шәһиҙә, ҡцлтығынан дәүләтен сығарып, ҡутара-ҡутара һөйләнде (Һ. Дәүләтшина).

М.Х. Ахтямов в “Словре антонимов башкирского языка” приводит такие антономические ряды:

Байлыҡ (богатсво) – фәҡирлек (бедность)  Кәрәкле нәмәнең етерлек булыуы; етешлек, муллыҡ, иркенселек. – Мохтажлыҡ, ауыр тормош. Байлыҡ айырыр, фәҡирлек ҡушыр(Мәҡәл). Фәҡирлек һуғыштырһа, байлыҡ килештерер.(Мәҡәл).

Байлыҡ (богатсво) – ярлылыҡ(нищета) Кәрәкле нәмәнең етерлек булыуы; етешлек, муллыҡ, иркенселек. – Мохтажлыҡ, ауыр тормош.

Байлыҡ морат түгел, ярлылыҡ оят түгел(Мәҡәл).  Бурысһыҙ ярлылыҡ – үҙе байлыҡ.(Мәҡәл)[2].

Таким образом, данные синонимы и антонимы отражают богатства языка, выделяют смысловые оттенки, раскрывают противоречивую сущность явлений.

Далее переходим к анализу фразеологических единиц. Национальный менталитет проявляется в отражении особенностей быта, обычаев, истории и культуры, главным образом в строевых его единицах, к числу которых мы относим  пословицы. В “Словаре башкирских народных пословиц и поговорок” М.Х. Ахтямова есть такие пословицы и поговорки с лексимой “байлыҡ”, которые отражают социальный статус человека:

Тотолмаған байлыҡ – беләк буйлығы.

Ярлының байлығы – бала.

Байлыҡ кешенең күңелен ташҡа, күҙен аҡҡа әйләндерә.

Аҡылдың ҡәҙере әҙәп менән, байлыҡтың ҡәҙере йомартлыҡ менән.

Артыҡ байлыҡ әҙәмде аҙҙырыр.

Байлығыңа маһайма.

Байлылыҡ - бер айлыҡ, батырлыҡ – мәңгелек[4].

В пословицах и поговорках  часто встречается слово алтын “золото” как в прямом, так и в переносном, оценочном значении:

Бәхет алтын байлығында түгел, аҡыл байлығында.

Земля, сенокос, скотоводство и т.п.  представляли ценность для башкир, занятых в основном земледелием и скотоводсвом. Концепт «Богатство» в башкирском языке вербализуется и словами “мал”, “ҡуй”, “ашлыҡ” и т.д.:

Байлыҡ күрке мал менән, батыр күрке дан менән.

Мал ҡәҙерен бай белер.

Байлығыбулған келәткә ҡар ҡуна алмаҫ, колхозың туҡ булһа, нужа килә   алмаҫ.

Йылҡы – данлыҡ, ҡуй – байлыҡ.

Ҡуй байлығы – туй байлығы.

Ҡырҙағы ашлыҡ байлыҡ түгел, амбарҙағы ашлыҡ – байлыҡ.

Мал байлығы бер бөлөүҙә юҡ булыр,

Уҡыу байлығы көндән көнгә күп булыр,

Бөлгөнлөгө юҡ булыр.   

Для наиболее полного анализа концепта “байлыҡ» необходимо принять во внимание широкий прагмастилистический контекст. С понятием «богатство» связано наличие драгоценных металлов и украшений из них, драгоценных камней, к которым в башкирском языке относятся алтын «золото», көмөш «серебро», алтын-көмөш  «серебро и золото», хазина «сокровище». В фольклоре башкирского народа это очень ярко отражается. Например, в народных сказках, песнях:  

Пример: Старшина ҡыҙҙы күреү менән ғашиҡ була. Сөнки ҡыҙҙың өҫтөндәге кейемдәр алтын-көмөш менән биҙәлгән була (из сказки“Ҡомһоҙ бай - һәм уның ялсыһы”).

Ҡаш аҫтынан күҙ һирпеп

Ҡарауҙарың һөйкөмлө

Алтын-көмөш, гәүһәр-яҡут,

Ынйы-мәрйен шикелле (песня из  фольклорного фонда БашГУ).

Приводим примеры употребления лексемы байлыҡ  «богатство, имущество» по текстам художественной прозы:  Көҙгө байлыҡта бер аҙ көрәйеп ҡалған халыҡ ҡабат асыға башланы (Ф. Иҫәнғолов). Шулай итеп, ул йыл буйына йыйылған байлыҡтары менән бергә бер нисә ай иркен йәшәрлек б

айлыҡ тупланы (Һ.Дәүләтшина).

Само понятие “байлыҡ”, “бай”, о конкретных составляющих которого говорилось выше, в башкирском языке представлено заимствованными словами: бай «богатый», байлыҡ «богатство, зажиточность», дәүләт «богатство» , бәрәкәт «благодать; изобилие, достаток», муллыҡ «богатство, обилие, благоденствие». Наиболее употребительными из данного ряда являются слова с основой «бай», которая употребляется и как краткое прилагательное «богач», и как производящая основа для других частей речи: бай «богатый», «богато», байып китеү «разбогатеть», байлыҡ «богатство». Слово «бәрәкәт» чаще употребляется в благодарений, благопожеланий: бәрәкәтле булһын «да будет благодать» (благопожелание со стороны гостя хозяевам после трапезы) и др. Характеристика богатого, состоятельного человека может включать и слово кәҫә «карман»: кәҫәһе ҡалын ‘денежный’ (букв: «с толстым карманом»). Например: Хәҙерге заманда магазин кәштәләре ҡатын-ҡыҙ өсөн кәрәкле әйберҙәр менән һығылып тора, нимә генә юҡ , яп-ялтыр итеп тәҙрә, көҙгө таҙартыу әйберҙәре, посуда йыуыу , кер йыуыу кәрәк-яраҡтары һәм башҡа һәм башҡа әйберҙәр , кәҫә яғың ғына ҡалын булһын (Т.Ғарипова).

Таким образом, в башкирском языке концепт “богатсво”  имеет ярко выраженную национальную специфику. Исходя из исследований можно сказать, что  у башкир  богатство ассоциируется, в  первую очередь, с деньгами, золотом, роскошью и одновременно коррелирует с  концептом бедность . При этом для башкир большое значение имеют нематериальные ценности, воспринимаемые как богатство (семья, любовь, счастье, дружба, здоровье). 

Список литературы:

1. Антология концептов [Текст] / [Абыякая О.В. и др.; науч. ред. В.И. Карасик, И.А. Стернин]. – М.: Гнозис, 2007. – 511 с
2. Ахтямов М.Х.Словарь бишкирских народных пословиц и поговорок. – Уфа:Издательство «КИТАП» имени З.Биишевой, 2008.
3. Ураксин З.Г. Толковый словарь современного башкирского литературного языка (Российская Академия наук Уфимский научный центр Институт истории, языка и литературы). – Уфа, 2004.- 528 с.
4. Ураҡсин З.Г. Башҡорт теленең синонимдар һүҙеге. Т.М.Ғарипов редакцияһында. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1985 й. – 164 б.