ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДАҒЫ ӨРШІЛ БОСТАНДЫҚ БЕЙНЕСІ

АННОТАЦИЯ

Қазақ халқының өткен тарихынан келер ұрпаққа қалдырары, жадында ұстар асыл құндылықтарының бірі, ең бағалысы – тілі десек, сол тіліміз – алдыңғы буын аталарымыздың барлық іс-әрекетінің, болмысының куәсі. Тіл адам болмысын оның дүниетанымымен, мәдениетімен, ойлау жүйесімен сабақтастыра зерделейді. Рухани, мәдени болмысымыз тілден көрініс таба отырып, өмірлік бағдарымызды айқындайды.

Ескі дүниетаным негізінде пайда болған нанымдардың бірі – «Көк Бөрі» тотемі. Көне дәуірлерден бастап әртүрлі халықтардың дәстүрлі сенімдерінде қасқыр бейнесі маңызды орын алады. Түркі халқы «бөрі» тотемін ортақ нанымдық, жоралғылық дәстүрлері арқылы әлі күнге сақтап келеді. Фольклорлық-мифологиялық желілер халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттық дүниетанымның көрінісі ретінде ұрпақ сан асына орнығады. Бұл мақалада қазақ халқындағы Көк бөрі рухы, «бөрі» тотемі, бұл нанымның пайда болуы мен қазіргі күнгі сабақтастығы, көне түркілер мен қазіргі қазақ халқының рухани жалғастықты жаңғыртуы, ұлттық мәдени құндылықтардың мәнін жоғалтпауы, түркілік рухты ұрпақ санасына сіңіру ұстанымдарының өміршеңдігі талданады.

Кілт сөздер: тотем, бөрі, мәдени құндылықтар, ұлттық дүниетаным, сабақтастық;

Ключевые слова: тотем, волк, культурные ценности, национальное мировоззрение, преемственность.

Keywords: totem, Bori, cultural values, national outlook, continuity.

Кіріспе. Жаһандану үрдісінде қазақ халқы тек өз рухын жаңғырту, асқақтату арқылы ғана ұлттық болмысын сақтай алады. Қазақ рухын жаңғырту, бүгінгі оқу орындарынан жалаң білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беруді талап етіп отыр. Бұл мәселелер тілдік саясатта, мәдениетте, жалпы руханиятта, қоғамдық өмірде көрінуі тиіс. Себебі онда ұлттың табиғи негізі болып табылатын адамгершілік, махаббат, имандылық сыйластық, достық, ар, ұят, намыс тәрізді ұлы рухани құндылықтар бар. Бүгінгі қоғам да осы негізде дамуы керек. Олай болса, ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың фольклоры мен халық ауыз әдебиеті, көркем шығармаларының қазақ халқының рухани-мәдени дамуының ұлттық моделін жасауда тағылымы айтарлықтай деп айта аламыз.

Алғашқы адамдар үшін фольклорды білу, оларды орындау – тіршілік етудің қажетті шарттарының бірі болып есептелінген. Шынында да, жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің қай халықтың болмасын фольклорлық мұрасында елеулі орын алатынын зерделеген адамға анық байқалады. Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі символикасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Табиғаттың стихиялық күштерімен күресуде өзін әлсіз сезінген алғашқы қауымның адамы өзі туралы және өзін қоршаған табиғат туралы қиялы түрлі пікірде болған. «Табиғаттан, тіпті өзінен басқа нәрсенің бәрінен қорыққан адамдар әр қилы, алуан түрлі нанымдар туғызып, оған сенген. Бұл сенушілік алғашқы мифтер мен аңыздарда, ертектерде кейіпкердің ғайыптан туғандығы туралы мотивті туғызған»[1,187]. Сөйтіп бұл мотив бүкіл әлем халықтарының фольклорында, діни аңыздары мен шежірелерінде орын алған.

Тақырыптың өзектілігі. Тотемизм – бір немесе бірнеше ру елдің бір аңнан, өсімдіктен, заттан яки табиғи құбылыстан тарап, өсіп-өнгендігіне, я болмаса туыстығына сенушілік. Тотемистік ұғым бойынша тотем өзінің туысына, яғни туыс адамына әрқашан көмек көрсетеді. Барлық дерлік халықтарда белгілі бір тотемдік жан-жануарды өлтіруге, тіпті оның атын атауға рұқсат болмаған[2,142]. Мысалы, Сібір халықтарында аю мен бүркіт қасиетті тотем деп есептелініп, оларға табынған, өлтіруге тыйым салынған. Ал Қазақстанда ерте заманнан-ақ жылан мен үкіні өлтіруге рұқсат етпеген. Қазақтар (әсіресе қойшылар) тіпті осы күнге дейін қасқыр атын атамайды. Бұл – сол ертедегі тотемистік ұғымның ізі. «Мифтік санаға табиғат пен рухтың бірлігі тән. Осыдан барып оның негізі болып теңдік заңы саналады. Өзінің даму жолдында мифтік сана екі түрлі сатыдан өтеді деуге болады. Бірінші кезеңде рух пен табиғат толық тең. Екінші кезеңде адамның табиғат қойнауынан алшақтауына байланысты жаңағы айтқан теңдік бұзыла бастайды»[3,68] деген ғалым С.Қасқабасов пікіріне әр кезеңде туындаған фольклорлық туындылар нақты дәлел бола алады. Тотемдік мифтер адамдар мен жануарлар арасындағы байланысқа барынша сенген, олардың кейбіреулерін өздерінің ата-тегі деп, кейбіреулерін киелі деп санаған көне таным негізінде туындаған.

Қазақ халқының тотемдік ұғымдары мен мифтік, фольклорлық шығармаларындағы Көк бөрі – халықтың ертедегі санасындағы «тәңірі», «жарылқаушы», «жебеуші» сияқты мәнге ие болған. Қасқыр тотеміне байланысты деректер Ш.Ш.Уәлиханов, Л.Н.Гумилев, Ә.Х.Марғұлан, Н.Келімбетов, С.Ақатай, Т.Жұртбаев, С. Қондыбаев, Қ.Ғабитханұлы еңбектерінде жиі кездеседі. Л.Н.Гумилев «Көне түріктер» еңбегінде ата тегін көк бөріден тарататын түркі тайпаларын санамалап шығып, бастауын қаншық қасқырдан тарататын екі аңызды келтіреді. Оның жазуынша, «Ашина» сөзі екі түбірден тұрады. «А» түбірі – қытай тілінде құрметтеу префиксі. Екінші түбір «шина» – моңғолша «шоно, чино» сөзі. Бұл қасқыр дегенді білдіреді. Демек, «Ашина» – «қадірлі бөрі» дегенді білдіреді [4,79]. Ежелгі түркілердің рухани-мәдени өмірінде ерекше орын алатын бөрі тотемі мықтылық пен ерлікті паш ететін, ел мен жерді күзетуші күш болып саналады. Оғыздардың ежелгі «Қорқыт Ата кітабы» дастанында «Бөрі көрсең – жақсылық» деген сөз де бар. Құтылық қа­ғанның әскерлері «бөрілер» деп аталған және олардың байрағында алтынмен зерленген бөрінің басы бейнеленіпті[5,51]. Сондай-ақ қағанның ескерткіш кешенінде көкке ұлыған қасқырдың кейпін бейнелеген төрт бірдей бөрітас қойылған екен.

Тақырыптың мақсаты. Көк бөрі – түркі мифологиясындағы киелі ұғымдардың бірі. Түркі халықтарының нанымында бөрі – рудың тотемі, яғни тәңір мен адамдардың арасын байланыстырушы күш немесе бақсының ие-ықыласы ретінде сипатталады. Бөрі – Құдыреттің жарлығын орындаушы, жаратқанның сиқырлы тағысы. Қасқырды «Тәңір иті» деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де ежелгі кезеңдерден бастау алған. Арғы бабаларымыз жыртқыш аңдар алдында әлсіз бола отырып, оған табынған, оларды кие тұтып, пір деп бағаласа, зиянын тигізбейді деген ұғымда болған. Бірақ ежелгі адамның дүниетанымды дәстүрлі нанымдар кешенінде сақтала отырып, кейбір элементтері әлемдік діндерге өткендігі де белгілі. Бұл элементтердің бірі – көшпенді халық арасында қасқырдың атын атауға тыйым салу болды. Көшпелі өмір салтының ежелгі мәдени танымында қасқыр қасиетті тіршілік иесі болған, яғни хайуанның атын «тікелей» атауға тыйым болды, ол басқаша аталған. Қазірге дейін қасқырды «ит-құс», «серекқұлақ», «көксерек» деп атау кездеседі.

Қасқырлар – әділеттілік пен өршілдік символы, аңшылықта, тіршілік жағдайында арландары әлсіздерін басынбайды екен. Осы секілді көптеген қасиеттері үшін біздің ежелгі ата-бабаларымыз түз тағысының бейнесін тотемдік деңгейге жеткізіп, жоғары философиялық мән берген. Жүсіп Баласағұн ер адамның әртүрлі қасиеттердің ішіндегі маңыздысы мінсіз қолбасшы болу, ал ол дегеніміз қасқырдай болуы керек деп бағалайды [6,126]. Шыңғыс хан дәуіріндегі моңғолдардың тулары мен батырлық рәміздерінде алтын басты қасқыр қолданылған, сол секілді ортағасырлық қыпшақтардың дулығасында, сауытында қасқыр өрнектелген. Көшпелілердің қару-жарақтарында да бұндай атрибуттар, қасқыр бейнеленген суреттер көп болған [4]. Қасқырлардың көзсіз ерлігі, өз арасындағы әлсіздерін қорғаудағы жанкештілігі, бөлтіріктерін батылдыққа баулудағы құлшынысы және көшбасшы болу қабілеті көптеген аңыздардың тууына себеп болды. Солардың қатарында егіз бауыр Ромулус пен Ремусты емізіп асырайтын Капитолин-қасқыр туралы римдік көне аңыз желісі, болашақ патша Кирді асырайтын қасқыр туралы ежелгі Иран аңызы және басқа да көптеген аңыздар дәлел бола алады. Сондықтан Азияның көптеген халықтарының (әсіресе түркілердің) арасында қасқыр тайпалық тотем болды, ал ру мен тайпаның басшысын қасқыр ретінде қабылдады. Олардың айтқанына мойынсұну керек деп есептей отырып, тайпалық (қасқырлық) дәстүрлер мен заңдарының бұзылуына жол бермеуді қадағалады.

Нәтижелер. Қасқыр бейнесі көптеген халықтардың дүниетанымында маңызды белгілердің бірі болуына байланысты қарастырылатын ғылыми еңбектерде зерттеушілер тотемнің ерекше рөл атқаруына және үлкен діни, салттық және әлеуметтік маңыздылыққа ие екендігіне назар аударған. Олар жазба дереккөздерде қасқыр тотеміне қатысты алғашқы мәліметтердің біздің жыл санауымызға дейін-ақ пайда болғанын атап өтеді. Бір деректе Хаттусили патшаның өз әскеріне «қасқыр тәрізді бір болуға» бұйрық бергені айтылады. Тарих атасы саналатын Геродот та сақ тайпаларының солтүстігінде өмір сүретін нейроф деген тайпаның қызықты бір ерекшелігін жазған. Онда ер жігіттер белгілі бір жасқа жеткеннен кейін үйден кетіп, өздерін қасқыр деп атайтындары әрі қасқыр бейнесіндегі бетперделерін киіп жүретіндіктерін айтады. Олар ер адамдар одағын құра отырып, бөлек өмір сүретіндігін сипаттайды[4]. 

Кейбір ғалымдардың пікірінше, ат спорты жарыстарын ұйымдастырудағы  көкпар тарту (ат үстіндегі жігіттердің ешкі тушасын жерден көтеріп алып, ортадағы қазандыққа жарысып барып тастауы, қарсыластарына бермеуі, кім көп рет қазандыққа тастаса, сол жақ жеңеді), балалардың «Барымташы» деп аталатын ойындары түркі халықтары арасында кеңінен таралған дәстүрге сүйенгендігін, онда ежелгі түріктерде «қасқыр» мықтылықты білдіретіндіктен, ер адамдардың арасында батылдық символы саналғандығын айтады. Осындай мағынасына қарап, қасқыр емес, бөрі тотемі неліктен көнермей келе жатыр деген сауал туындайды. Оның бірнеше себебі бар екендігі белгілі. Соларға тоқтала кетсек.

Бөрі – бостандық рухының бейнесі. Бұл жануардың жағымды қасиеттерінің көптігі соншалық, Солтүстік Америка үндістері және басқа да халықтар оны құдай ретінде қастерлейді. Бөрі – еркін және жабайы табиғаттың рухы, оған «өркениеттің артықшылықтары» әсер етпейді. Азаттықты, еркіндікті аңсаудан бөлек, намысты жану, қынжылу сипатындағы өлеңдерде де бөрі бейнесі кезеседі. Мысалы, Т.Әбдікәкімовтің «Ақпан прозасы» өлеңінде: 

Алаштың несін айтасың,

Ата тілі отыз тіске қамаулы,

Ата Мекені обалсыздарға тонаулы.

Шүлдірлек көкпегі үшін,

Нан табу мектебі үшін,

Оқалы шекпен үшін,

Қыңсыған көк итке айналдырды,

Тәңірлік Көк Бөрісін... [7] деген жолдар бар. Бұндай сарындағы өлең, туындылардың өміршеңдігінің бірнеше себебі бар деп білеміз. Олардың барлығына болмаса да, кейбір негізгілеріне тоқтала кетейік.

Қазіргі қоғамдағы сананы тұмшалау, яғни ХХ ғасыр басында орыс отаршыл­ды­ғының озбырлығы нәтижесінде жаппай ұсталған қазақ ұлтының нағыз жанашырларын, ұлт көсемдері мен зиялы­ларын «ұлтшылдар» және «халық жауы» деп айыптау зардабының салдары әлі жойылмай отыр. Қазақ халқын тұқырту барған сайын арта түскен шақта ұлтшыл азаматтар арғы тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, ұлттық идеяны ту етіп бас көтергені белгілі. Осы зиялы топтың көш­басшысы Әлихан Бөкейхановтың өзін «қара қазақтың ақ киізге көтеріп хан сайлаған тектілердің тұқымы болғандықтан, бірақ тағдырдың талайымен сол жұртының үмітін ақтап, оның елдігін, тәуелсіздігін сақтап қала алмағандығын, ендігі жерде қарызын ақтау үшін көшін бастай алмаса да, қосшысы болуға дайын екендігін» мақсат етуі қандай асқақ! Кеңестік билік жүйесі қазақ ұлтының мүддесін қорғайтын, сол жолда бас біріктіруге қабілетті озық ойлы тұлғалардың алдына тосқауыл қойды, көзін жойды. Бірақ ұлтының маңдайына біткен ұлы тұлғалар Әлихан Бөкейханов, Ахмет Бай­­тұр­сынов, Мағжан Жұмабаев, Мір­жақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, С.Сәдуақасов сын­ды арда азаматтар өз халқын құл болмауға, өнер, білімге ұмтылуға, кәсіп игеруге, қатардан қалмауға, адал қызмет істеуге үндеді. Бұл қайраткерлердің барлығында да өр намысты, рухы мықты, қан майданда қайтпас батылдықтың символы саналатын бөрілік рух жойылмады, шығармаларынан көрініс тапты.

Қазіргі қазақ халқының іргелі ел болып дамуына кедергі болып отырған факторлар жеткілікті. Көшпенділердің ең үздік өркениетін бойына сіңірген ұлтымыздың өз биігіне жете алмай жатқанына тежеуші жанама әсерлер көптігі қынжылтады. Сондай дана халықтың қазіргі әдебиетінде неге Нобель сыйлығының бірде-бір лауреаты жоқ? Неге Пулитцер сыйлығының иегері де жоқ? Неге ұлағатты елдің әлемдік деңгейдегі данагөй ойшылдары үнсіз? Оның себебін бүгінгі таңда ғаламтордағы өздері дұрыс деп тапқан бағыттар мен жан дүние қызығушылығын, талғамдары мен эстетикалық көзқарастарын, болашақ өмірінің мәні санайтын «құндылықтарын» қалыптастыратын жастар көбейіп жатқандығынан іздеу керек. Атап айтқанда:

• Бұндай тазаланбаған ақпарат ағыны санасы әлі бекімеген, ұлттық діл мен болмысты сіңіріп үйренбеген ұрпақты жойып жіберу қаупі алдымызда тұр;
• Жастардың өмірлік ұстанымдары тұрақсыз. Кей жастарда «жеңіл табысқа» ұмтылу мен тұтынушылық психологияға жақындық дендеп еніп барады;
• Адамдардың көпшілігі өздерінің тұтынушылық мұқтаждығының құлы­на айналуда, қызығушылықтары – гаджеттер, брендтер, тұрмыстық техниканың ең озығына ие болу, сәнді киім, шетелдік саяхат, бос уақытты көңілді өткізу болып отырғандығы жасырын емес;
• Бұндай үдеріс өз ойы жоқ жастардың көбеюіне әкеп соқтыруда, олар атадан балаға мирас боп келе жатқан дәстүрлерімізді ұмытып, түп тамырымыздан алыстап барады;
• Әлсіз, мүгедек, кәмелет жасына жетпеген балаларды қорлау, азғындық әрекеттер жасау, онысына мақтанып әлеуметтік желілерге жариялау, агрессияға толы дөрекі сөздермен тұқырту, тағы басқа да толып жатқан келеңсіз, жанды ауыртататын жағдаяттардың асқынуы.

Тек қазақ қоғамында ғана емес, әлемде де бөрілік рух, қайсарлық сарыны назардан тыс қалған емес. Оған бір дәлел ретінде қытайлық жазушы Цзян Жунның шығармасын айтуға болады. Қаламгердің «Бөрі тотемі» деген романы ең көп сатылатын кітаптар тізіміне кіре отырып, әлемдік танымалдыққа ие болған. Бұл туынды жақында «Дүниежүзілік Моңғолия жазушылар қауымдастығының арнайы сыйлығына ие болды» деп хабарлайды China Daily [8]. Жазушының өзі болса: «Мен шексіз даланың тарихын, мәдениетін және дәстүрлерін жақсы көремін және аса құрметтеймін, сондықтан мен үшін Моңғол халқының марапаты ерекше маңызды» деп ағынан жарылады. Бұл роман 2004 жылы жарық көрген. Шығармада мәдени төңкеріс кезеңінде Ішкі Моңғолияға жұмыс істеуге Бейжіңнен келген жас студенттің өмірі айтылады. Жазушы осы романда екі халықтың салт-дәстүрлерін, қыр даласындағы өмірді сипаттау арқылы моңғол көшпенділері мен қытай шаруаларының мәдениетін салыстырады. Бөрілік рухтың, қасқыр тотемінің мықтылығын сипаттайды. Роман 30 тілге аударылып, 110 елде жарық көрді. Француз режиссері Жан-Жак Анна түсірген фильм Қытайда және шетелде жарыққа шықты. «Бөрі тотемі» романы моңғол тіліне аударылғаннан кейін жүргізілген сауалнамалар нәтижесінде Моңғолиядағы әрбір оныншы адам осы романды оқығандығы белгілі болған [8]. Бұл деректерге қарап, бөрілік рух, тотем танымы ескірмейтін, өміршең, болашаққа сабақтас екендігін көреміз.

Қорытынды. Халықтың рухани негізін танытатын фольклорлық-мифологиялық мұралар әдебиеттің дамуына, оның көркемдік кестелерінің айшықтала түсуіне ықпал жасап отырды.  Қазақ халқының құндылықтары мен басымдықтарын құрметтейтін жаңа азаматтық тұлға қалыптастыру мәселесі өзекті болуда. Осындай қауіпті жағдайлардан қазақ халқын ұлт ретінде алып шығатын нәрсе – рухани құндылықтарын сақтау, намысшылдығы, тәрбиесі, ел болуға ұмтылатын салқын ойлы санасы болмақ. Бұндай асыл мақсаттарға жету үшін намысты жану, оны ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатқан тотемдердің негізгісінен тарқатып алуымыз қажет. Сол мақсатта өз туындыларымен ұлтты оятпаққа тырысатын қаламгерлерде, ақындарда, абыз ақсақалдар мен танымал тұлғаларда бөрілік рух тақырыбы жазыла берері анық. Демек, қазақтардың дәстүрі мен рухани, мәдени, танымдық құндылықтарын, ұрпақ алдындағы жауапкершілігін арттыру мақсатындағы бөрілік рухтың маңыздылығы мен өміршең сабақтастығы жойылмақ емес.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 156 б.
2. Қондыбаев С. Қазақ мифологиясына кіріспе. –Алматы: Арыс, 2008.–376 б.
3. Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. –Алматы: Ғылым, 1984. – 272 б.
4. Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшілік оқырман қауымға арналған. –Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
5. Балтабаева Г.С. Көне түркі көк бөрі тотемі және қазіргі қазақ әңгімесі // Түркология. –2010. № 5-6.
6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991. –288 б.
7. Әбдікәкімұлы Т. Ақшам хаттары. – Алматы: Жалын, 1999. –130 б.
8. http://ekd.me/2015/08/wolf-totem-mongolia/